All posts by Niazi Nelaj
Lumturia- motra jone
(Nje veshtrim biografik, sipas kujtimeve te vellezerve dhe femijeve te saj).
( pjesa e pare)
Zonja e Madhe e Binajve, koshtanakja, bije e Teme Adushit dhe e Bejushes, e martuar ne Kalivac te Tepelenes me Xhevitin, te birin e Malko Binos dhe te Jeminese, pas gati 15 vjet martese solli ne jete femijen e pare, ne diten e Ujit te Bekuar, me 6 janar 1940. Ishin kohe te trazuara. Kishte nisur Lufta e Dyte Boterore dhe Shqiperia ishte nen pushtimin e fashizmit italian. Varferise te skajshme te banoreve kalivacas iu shtua nje zgjedhe e re, ajo e pushtuesve fashiste. Disa kalivacas qene me fat; ata u punesuan ne ndermarrjet qe hapen fashistet per kryerjen e puneve botore, ose ne ndermarrje te tjera te organizuara prej tyre. Ne Kalivacin “ rrebel ”, ishte ne hapat e pare nje lloj kundershtimi ndaj pushtimit te huaj, fillimisht i heshtur e me pas shperthyes, i nxitur nga vendas te arsimuar si Sulo Beqir Sulaj; Muharrem Hasan Nelaj etj. Me pas, kjo shkendije u shnderrua, dita – dites ne nje levizje antifashiste, te cilen e futen ne hullite e Luftes Nacionalclirimtare te rinjte antifashiste qe vepronin ne fshat, ne ilegalitet te plote. Si femije i pare, motra jone e vetme, pruri gezim ne deren tone e ne familjen e re kalivacase. Nuk dime nga u nis cobani i dhenve, yzmeqar i vellezerve Muharrem e Beshir Haxhiut, nga Hasanimerajt dhe Zonja e Madhe e Binajve, nje fshatare e thjeshte nga Koshtani, qe i vune emrin vajzes se tyre Lumturi. Gjendja sociale e yzmeqarit dhe ekonomia e familjes te re nuk e justifikonin kete emer. Ndoshta ne kete ceshtje kane ndikuar mendjet e ndritura te pleqve perparimtare te mehalles Ahmetaj, ose idete e bartesve te te rinjve perparimtare te kohes. Sido qe te kete ndodhur, Lumturia jone nuk e pati jeten, sic i vune emrin. Femijerine, Ajo e percolli ne skamje e ne ngushtesi ekonomike, si shume bashkemoshatare te saj, nga ato qe nuk kishin as hi ne vater. Pas Lumturise erdhi ne jete Niaziu. Sipas mentalitetit te kohes shtepia e Xhevit Malkos, mbare fisi e miqesia, perjetuan nje gezim te papare. Ne Binaj u ndez daveti; u theren shume berra e rakia u derdh si lume; buciti kenga labce – vence e u tunden dyshemete nga vallja e kenduar, per te festuar ardhjen ne jete te trashegimtarit te mallit e te gjese, nipit te Malko Binos, i cili shtegtoi ne Turqi e nuk u kthye por humbi, pa nam e pa nishan dhe nuk i dihet as fundi; as varri. Xheviti bonjak, fluturonte nga gezimi e u ngjit deri ne Teqene e Baba Dero Dorzes, per te marre emrin e djalit qe kishte lere ne ate prag.
U rritem si binjake, ndonese motra ime ishte lindur, gati tre vite me pare. Nuk ziheshim kurre, por duheshim shume, si moter e vella. Ne ate fukarallek te madh ne, femijet, gezoheshim jo me kukullat, sic ndodh sot, por kur nena jone, Zonja e Madhe, priste e na qepte, me dore, ndonje petk te ri. Deri ne klasen e pare te shkolles fillore, te dy, vella e moter, vishnim te njejtin fustan ( ne ate moshe vishja fustan, si vajzat). I veshur me fustan dhe i zbathur, capitesha me veshtiresi neper rruget me gure te mehalles Ahmetaj, duke perplasur kembet neper ato popla qe mbushnin sokaket. Mbaroi Lufta e Dyte Boterore. Fshati yne, vertet u clirua nga pushtuesit e huaj, por ajo ra ne nje pushtim tjeter; ne ate te skamjes e te mjerimit. Pas meje, familja jone u shtua dhe me nje femije tjeter te seksit mashkull, te cilit i vune emrin Selam. Kur vellai im ishte akoma ne shpergenj e perkundej ne djepen e drunjte te pergatitur nga mjeshtri drugdhendes Asim Cali, i doli ne gushe nje pucer e zeze, e cila i mori jeten. E mjekuan plakat, me metoda te mjekesise popullore, por shpetimi i jetes se tij qe i pamundur. Ashtu si Selami, e pati fatin dhe vellai i Reshatit e i Nelos, Pertefi, te cilin e zuri fruthi, me temperature te larte dhe ashtu, prinderit e cuan ne Shkoze, tek gjyshja Qerime, ku Ai u perkeqesua e nderroi jete. Viti 1945, rezultoi i mbrapshte per Binajt. Ne ate vit, nga ky nenfis u happen 6 varre. U ndane nga jeta tre pleqte e Binajve: Nelo Binua, bashkeshortja e tij Zadeko e me pas nena e Xhevitit, Jemineja. Nuk i mbijetuan semundjes banale, dy djemte: Selami dhe Pertefi si dhe pasuan dy gjema te renda: vdekja e Resmi Nelos dhe e Behijes shtatzene; vajzes te madhe te Resul Nelos dhe gruas se tij – Mbetes. Resmi Nelua vdiq shume i ri dhe nga nje semundje e rendomte, (nga pleviti ). Mjekesia e asaj kohe ishte larg te qenit bashkekohore, si me personel mjekesor dhe me medikamente. Mbaj mend se, per cdo semundje, infermjeri ( se mjek nuk gjendej), te rekomandonte mjekimin me kinine. Kur vdiq Resmi Nelua, plaka Jemine Bazja dhe Behija nuse e qane ate, me ligje, tek varri. Metodat popullore te mjekimit, perfshi hedhjen ne djerse dhe veshjen e lekures, nuk dhane asnje rezultat per permiresimin e shendetit te Resmiut. Ai u nda nga jeta dhe la pas Zonjen e Vogel te Binajve, e cila ishte jo vetem shume e bukur, por dhe ne moshe qe nuk i kalonte te njezetat. Resmi Nelua la dhe dy djem te mitur: Reshatin dhe Nelon, te cilet ishin per koromanen e bukes. Reshati ishte moshatar me Lumturine, kurse une kishja ardhur ne jete 6 muaj perpara se te lindete Nelua.
Te dy djemte qe la pas Resmi Nelua, ishin femije parashkollore kurse ekonomia familjare e tyre ishte tejet e varfer. Ata banonin ne nje perdhese, pa tavan e pa dysheme, te ftohte akull me vater e me oxhak, te shtruar me shur ( balte e bardhe ) e perzier me bajga lope. Muret dhe catia ishin ndertuar me gure te bardhe gelqeror. Ata nuk dispononin shtroje e mbuloje, por mblidheshin, me frymen e njeri – tjetrit mbi nje minder ( plisnok ) e mbuloheshin me nje rrogozhan ( jorgan i sajuar ). Veshja e tyre ishte keq e mos me keq dhe barkun nuk e ngopnin me buke. Vdekja e Resmi Nelos ishte nje gjeme e madhe; ajo u ndie thelle, si ne familjen e ngushte e ne fis dhe me gjere. Zonja e Vogel e Binajve, mbeti e ve, me dy femije te mitur dhe ne nje moshe fare te re. U bene te shtatat e Resmiut. Ne ate rast u mblodhen tarafi i Zonjes vejushe dhe te afermit e Resmiut. Sipas tradites, gruaja e ve, pa kaluar shtate dite nga vdekja e burrit, detyrimisht duhet te deklaronte, nese do te dilte nga shtepia e burrit e do te kthehej, tek prinderit e saj, apo do te vazhdonte jeten, duke u angazhuar me rritjen e femijeve qe i la burri i ndjere. Per gruan e re krijohej nje situate teper e rende. Ajo duhet te perballonte dhimbjen qe i shkaktoi humbja e bashkeshortit dhe njekohesisht te mendonte per te ardhmen e saj e te femijeve qe kishte sjelle ne jete. Zonja e Vogel e Binajve, ne kundershtim me pjekurine e moshes adoleshente, kur e pyeten per vendimin qe do te merrte, Ajo u pergjigj, prere: “ Ky qe fati im; djemte nuk i braktis e nga shtepia nuk do te “dal”; une do te lidh ne koke shamine e zeze te zise e do ti shtrohem punes per te rritur keta “dy yje” qe me la jetime Resmi Nelua”! Nje ulerime pasoi fjalet e saj; ata qe u ndodhen rreth vatres, burra te mencur dhe esnafe, bertiten njezeri: “ ashkosun ”, qe ne Turqisht do te thote, bravo, apo = te lumte!
Po ne ate nate, ne takimin e burrave u shtrua dhe problemi per ti gjetur nje mbeshtetje, vejushes te re e te bukur dhe dy djemve te saj. Sipas tradites vendase, pleqesia iu drejtua, ne radhe te pare Resul Nelos, i cili ishte vella i te ndjerit qe te behej mbeshtetje, derisa te mekembeshin djemte, aq sa te mund te jetonin me vete. Resuli nuk e pranoi kete kerkese me justifikimin se ishte shume fukara dhe se kishte ne vater shume femije, per te ushqyer. U hodh Xheviti, kusheri i pare i te ndjerit. Deklarata e tij e cilter dhe fisnike permbante shume ndershmeri e perkushtim per te perballuar kete situate te rende. Xheviti, i cili ishte rritur bonjak, dyerve te botes, u tha burrave te atij kuvendi mortor: “ Do ti bashkojme te dyja familjet dhe, keshtu do te jene bashke fatet e 7-te njerezve. Keshtu, do te jemi me te forte, per te perballuar hallin e madh qe na ka zene”. Ky vendim i tij ishte burreror ( grate nuk pyeteshin ne ate kohe), e u erdhi per shtat si njerezve te trungut te Nelajve e kusherinjve te tyre, ne mehalle dhe atyre te pertej lumit – Qyrajve. U gezuan te gjithe ata qe ia donin te miren asaj familje, te mbetur pa kryefamiljar. Me te drejte u gjykua se tashme, vejusha dhe dy djemte e saj bonjake do te kishin nje mburoje te forte dhe nje mbeshtetje te sigurte. Tek Xhevit Malkua, te gjithe sa e njihnin, kishin besim ne ndershmerine dhe ne drejtesine e karakterit te tij. Fisnikeria e tij njihej e cmohej nga te gjithe.
Qysh te nesermen e asaj dite, nisi puna per bashkimin e te dyja familjeve. U tha; u be. U bashkua cdo gje: Shtepia; placket; puna; trojet; arat e cdo gje qe deri atehere kishte qene ne pronesi te sejciles familje. Meqenese bashkimi mund te ishte i perkohshem, (sa te mekembeshin djemte), familjet ruajten identitetin e sendeve qe u bashkuan. Sejcili i dinte kufijte dhe sendet e tij. Per te banuar, te dyja familjet vendosen te sistemoheshin ne shtepine e Reshatit ( pas vdekjes te Resmiut, si kryefamiljar u njoh Reshati, djali i madh i te ndjerit. Ajo ndodhej ne kufi me domenet e Musa Mehmetit dhe me ato te Muharrem Kamberit. Trualli dhe shtepia rrethoheshin nga udha qe te conte, tek shtegu i avllise te Muharrem Kamberit e me tej, tek Guri i Kalit ( afer Kryes te Shtepise, ka qene nje gur, tek i cili, kaloresit ua hipnin kuajve ). Pas vdekjes te Behijes, vajzes te madhe te Mbetes dhe te Resul Nelos, e cila ishte e martuar me Tefik Barjam Isufaj, nga Hasanimerajt, Agai ( Resul Nelua), u shperngul ne Gurishte, ne token qe i la i ati, ku ngriti dy kasolle ne buze te Perroit te Veldonit: njeren per te pritur miqte; tjetren per te ndezur zjarrin dhe per te mbledhur femijet. Nje “rrip” trualli ku kishte kasollen ne vendbanimin e meparshem, perposh avllise, kur u shperngul Agai ne Gurishte, e mori familja e ribashkuar.
Me kujtohet inventari i sendeve qe dispononim, si familje, ne ate kohe. Seksioni yne i perdheses me dy dhoma, kishte rene brenda dhe Xheviti fukara, nuk kishte mundesi ekonomike qe ta ngrinte, prandaj u ngjeshem rreth vatres, ne pjesen e shtepise qe i kishte rene ne pjese Reshatit. Ne pjesen tone te shtepise, kur catia nuk kishte rene, ne fund te dhomes ndodhej nje tezgjah druri ku punonte qilima e rroba per shtroje Zonja e Madhe e Binajve. Kur u shemb catia, tezgjahu u shkaterrua plotesisht e nuk pati nge, as te holla, per ta ngritur serish ne kembe. Ne shtepine e Reshatit, ne fund te saj ishte nje stive me rroba. Ne kete stive rrobash ishte grumbulluar e gjithe pasuria e luajtshme ( shtroje e mbuloje) e te dyja familjeve. Ne palet e asaj stive, e cila ishte e ndertuar me dru dhe e fiksuar pas murit ishin stivosur: nje dyshek, i mbushur me lesh deleje, nje jastek, dhe nje jorgan, i thurur, me rrombe, i mbushur me pambuk. Ato i kishte prure Nelo Binua, kur u kthye nga kurbeti qe beri ne Anadol. Keto shtroje mjaftonin vetem per nje njeri; kur ne shtepi vinin me teper se nje mik ( ato ishin per te fjetur miqte ), per te kaluar naten, i dyti e veshtiresonte punen dhe e zonja e shtepise ndihej ngushte. Plaku Nelo Bino kishte prure nga kurbeti dhe mjaft ene te bakerta dhe nje batanije te kuqe e cila, nga perdorimi i gjate, ishte tripsur ( holluar ) mjaft e i kishte dale boja. Kur Nelua grindej me Zadekon ( gruan e tij ) dhe me femijet, hidhte pas kraheve batanijen, dilte ne shkalle dhe, ne zemerim e siper u thosh familjareve: ” Nuk rri me me ju, vikot e mutit; do vete tek Xheviti ”… dhe kalonte ne deren ngjitur, duke mburrur kunaten Jemine dhe te rene e saj, Zonjen e Madhe te Binajve. Kur i kalonte inati, plaku Nelo, i harronte ato qe kish thene, hidhte perseri rroben e kuqe ne krah e kthehej tek e ndara tjeter e perdheses.
Kur u kthye nga Anadoli, Nelo Binua, mes rrangullave e dhuratave te shumta pruri dhe nje kazan te madh prej bakri me kapacitet bartes rreth 50 litra i cili perdorej per te mbledhur vajin e ullirit dhe per te nxjerre niseshtene. Kur u nda Xheviti, nga plaku Nelo dhe bijte e tij, kazani i ra ne pjese Xhevitit. Ai u kujdes per te dhe e ruajti gjate, deri ne fund te jetes se tij, qe i takon fillimvitit 1975. Nga sendet e vyera qe solli kurbetliu Nelo Bino ndoshta ia vlen te permendet nje mulli kafeje prej tunxhi, cilesor, i cili i ra ne pjese Resmiut. Mulliri i kafese, i rralle ne ate kohe, ishte i preferuari e i kerkuari ne tere fisin e me gjere. Zonja e Vogel e Binajve, si menaxhere e mullirit, bente sherr e shamata, kur ndonje gjitone, bluante, ne vend te kafese, elb te pjekur, me mullirin e mire te saj.
Nelo Binua u la djemve dhe Xhevitit pak truall. Aq ngushte ishin Binajt per truall, sa nuk kishin vend as per te ndertuar nje vend septik per nevojat fiziologjike. Bahceja mbi shtepine e Binajve ishte e Mane Tafilit. Per te zgjeruar truallin qe trashegoi nga xhaxhai, Xheviti u detyrua te shkembente lopen e vetme te familjes, Sorrilen e cila ushqente me qumesht 4 femije e kater te rritur te asaj shtepie, me bahcen qe kufizohej me truallin e Abedin Kahremanit dhe ne anen tjeter me arishten e Musa Mehmetit. Ne krye te saj ishte kopshti i Hysni Metes. Ne anen Lindore te bahces ishte kullote, e perbashket ( nje vnd i varur e me gure, deri tek germadhat e shtepise te Ramo Nebiut ) per te gjithe mehallen dhe fshatin. Nga dera e shtegut te Hysni Metes dhe perpara portes te Mane Tafilit deri tek vendi ku mblidheshin, pa i thirrur njeri, burrat e mehalles Ahmetaj, ne kuvend sporadik, i quajtur Buze, zbriste, tangent nje udhe, e ngushte me gure, e cila kufizonte dhe mbronte bahcen e Abedin Kahremanit. Kafshe pune e prodhimi, nuk kishim; paga e yzmeqarit te dhenve qe merrte Xheviti dhe lakrat e egra qe mblidhnin dy Zonjat nga fusha na mbanin te gjitheve, me ushqim dhe perballonin harxhet e shtepise.
Sipas tradites vendase, kunata e madhe, Nena jone, e cila kishte ardhur ne ate prag perpara Zonjes te Vogel te Binajve, kishte ne dore “frenat” e ekonomise te perbashket. Ajo mbante ne brezmek celsat dhe menaxhonte te ardhurat e familjes. Poshte stives te rrobave, afer deres, ishte vendosur nje bucele uji, me kapacitet bartes rreth 30 litra. Ajo ishte e ndertuar prej listelave me dru vidhi te presuara e te fiksuara me nje rreth flete metalike). Bucela rridhte dhe vende – vende e kishin izoluar, me balte. Kur regjej balta, bucjela rridhte perseri e lagte vendin ku ishte vendosur. Prandaj, prinderit tane, e kishin ngritur ate, nga vatra ( lexo nga sheshi i shtepise ), me 2 – 3 pllaka guri gelqeror. Ne krah te saj, ndodhej nje sepete, nga ato ku dikur futnin pajen nuset, celsat e se ciles i mbante vetem Zonja e Madhe. Ajo e perdorte ate arke druri me zbukurime per te magazinuar zairene dhe rezervat e familjes te cilat, jo vetem qe shiteshin me pakice, por dhe nuk gjendeshin ne treg. Sheqeri, kafeja, mielli i grurit, gjalpi e sende te tjera ushqimore, me vlere, zinin vendin kryesor ne “ magazinen ” e nikoqires te shtepise. Aty gjeje dhe ndonje kokerr ftoi, ndonje shege, nje grusht me arre apo me bajame, nje varg me palafike, disa kokrra dardhe dimerore, ndonje “ duce ” me raki te mire, te mblojtur per miq te rralle, e ndonje send tjeter ushqimor. Ne sepete mbahej dhe niseshteja, mielli i grurit, i situr, i destinuar per te pritur miqte me petulla e me paluze dhe vaji i ullirit ose, po te ishte e mundur, gjalpi i mblojtur per kete qellim. Me duhet te them se ne ato kohe, ishte luks i madh te qerasje mysafiret me kafe, si kjo e sotmja. Vetem ndonje dere e kamur, ose ndonje familje tregtari “e zene ” mire ekonomokisht dhe vetem per miq shume te larget e te nderuar, mund te nxirrte kafe per qerasje. Ne vend te kafese, te ardhurve ne shtepi, nikoqirja u nxirrte nje filxhan me sherbet ose me kafe elbi dhe nje filxhan raki.
Zonja e Madhe e Binajve ishte bije ne fshatin Koshtan te Tepelenes. Si e tille ajo konsiderohej malesore, ashtu si grate qe ishin martuar ne Kalivac por qe ishin bija ne Levan, Allkomemaj, Rabije, Izvor, xhaxhaj, Kamcisht, Amanikaj dhe ne fshatrat e krahines te Buzit. Mes tipareve te tjera dalluese, ato kishin nam te mire dhe si amvisa qe gatuanin paster e me shije. Si e tille, Nena jone u caktua te bente gatimin ( gatim i thencin ), per pjesetaret e familjes tone, te bashkuar. Nje nga detyrat e saj kryesore, ishte te priste e te percillte me nderime e me gatime, sic u takonte, miqte e shtepise. Lumturia, qe e vogel, mesoi nga e ema te gatuante si Ajo. Kete “ mjeshteri ”, Ajo e persosi dhe e pasuroi kur u rrit e kur vajti nuse ne nje dere “te kamur ”, sic qe ajo e Sulo Barjam Llakaj, ne krahes.
Nje nate, kur nuk ishja me teper se 4 vjec, Nena jone me cilesine e nikoqires qe mban ne dore tiganin, po zjente qull, ne vater. Qulli ishte per te ushqyer te gjithe anetaret e familjes. Ne, te kater femijet ishim grumbulluar rreth zjarrit dhe ngroheshim e veshtronim qullin qe zjente. Mezi prisnim te zjente ai ushqim shume i deshiruar dhe te futnim dicka te ngrohte ne stomaket bosh. Si pekuli i familjes dhe pinjoll i diganxhijes, po e veshtroja Nenen time ne drite te syrit, me shprese se mos bente ndonje leshim. Kishja zgjatur doren drejt saj dhe kerkoja, me kembengulje e me perunjesi qe ajo te me privilegjonte. E lodhur nga punet e renda te dites, e merzitur dhe e bezdisur nga tymi qe nuk i ndahej si dhe nga bezdija qe i krijonim ne, duke i drejtuar duart, ajo, mori nga tigani nje luge me qull te perveluar e ma leshoi ne dore. Qulli i nxehte me perveloi e shputa e dores u ngrit flluge, menjehere, si tullumbace. Ulerimat e mija dhe lotet qe rridhnin curke, nuk kishin te ndalur. Brofen grate qe i kishin shtepite afer shtepise tone, te shqetesuara e te bera kurioze; per te mesuar cfare kishte ngjare. Kur me pane me dore te enjtur e te lebetitur, u bene te gjitha “ doktorresha ” dhe sejcila, sipas pervojes vetjake ne te tille raste jepte udhezime, si te veprohej. Nuk di kur u qetesova e si, por me kujtohet se dhimbjet paten vazhdimesi. E mora nje mesim te mire ate nate dimri te cilin e kujtoj edhe sot, pas me se 70 vjetesh.
Jetonim ne skamje e ishim te mjeruar. Nga arat tona te begata, ne Llomera; ne Rredhe dhe ne Fengje, ku Reforma Agrare na dha disa dynyme toke, nuk merrnim drithe as per te siguruar buken e gojes, te pakten per 4 muaj te vitit. Per kohen tjeter te vitit, buken e siguronim nga dritherat qe blinim. Drithe, edhe mund te gjendej, por, ceshtja ishte: me se ta blinim? Te ardhurat e familjes ne para ishin fare te paperfillshme, kurse cmimet e dritherave te bukes ishin ne kupe te qiellit. Gjate kohes qe nuk mbulohej me buke, ishim te uritur e me barkun bosh. Nenat tona nuk e shfaqnin urine, por shtrengonin brezmeket e duronin. Zakonisht muajt e vjeshtes, ne motin me te mire edhe vjeshten e prasme, se shumti deri ne janar, i percillnim me prodhimin tone, te grurit, misrit, elbit, hokerrit ( tepes ) qe merrnim nga produkti qe mbetej duke e ndare prodhimin me dysh, me ate qe zoteronte nje pende qe parmende, i cili merrte ne mes tokat tona. Kjo ndodhte mbasi ne nuk zoteronim qe parmende dhe Babai yne i jepte ti punonin tokat tona ata qe e kishin kete mundesi dhe u jepte gjysmen e prodhimit. Buken e shijonim rralle dhe gjithmone te kufizuar. Kur shkonim ne dasme apo ne evenimente te tjere ku kishte trajtim me ushqim, lironim rripin dhe ushqeheshim me ato qe mbeteshin ne sufra, mbasi kishin ngrene grate dhe burrat. Te pakten ngrohnim pak stomakun me leng mishi, apo me gjelle te ngrohte, sipas rastit.
Netet e gjata te dimrit, kur edhe prinderit tane nuk kishin pune ne are ( pervec cobaneve), i kalonim prane zjarrit. Nenat tona te mira na deftonin perralla e na piqnin kalaposhe ( kokoshka ). Kalaposhet piqeshin ne nje shoshe, ne flaken e zjarrit te vatres e ne, te vegjelit mezi pritnim te beheshin kalaposhet. Era e mire e misrit te pjekur dhe kercitja e kokrrave te tij te bera kalaposhe, na kenaqnin e na relaksonin, pa mase. Ky ishte argetimi yne me i pelqyer ne ato nete pa mbarim.
Diten e nderrimit te viteve nuk e njihnim e nuk e festonim fare. Ne i gezoheshim dites te Ujit te Bekuar, kur nenat pergatitnin byreke me nje monedhe “fati” brenda, te cilit i thonim hanak; benin qullapite, zjenin miser kalli e per te na e shtuar gezimin, mund te na blinin dhe ndonje petk te ri. Vetem ne ate dite ne te vegjelit ndjenim aromen e festes te fillimit te nje viti tjeter. Ne familjen tone, pas kesaj feste, fillonte kalvari i te ushqyerit me lakra te egra.
Nenat perpara e ne vocerraket pas tyre, zbritnim ne fushe per te mbledhur lakra te egra. Per kete qellim shfrytezonim ledhet, anet e kanaleve kullues dhe anet e arave te mbjella me te lashta. Si gje e eger qe rritet me shpejt e del mbi te butat ( bimet e kultivuara ) ato dilnin, me trup mbi te lashtat. Ne Kalivac, ne ata vite, fshataret mbillnin zakonisht: grurin; elbin; tersheren; thekrren; hokerrin ( tepen ) etj. Ne preferonim te mblidhnim e te konsumonim rrepicen, lulekuqen, brokujt, korcanet dhe barishte te tjera te cilat mund te konsumoheshin, te fresketa. Hanim barishte, si bagetite qe mbareshtonim dhe jetonim, perafersisht ato. Si nenat tona edhe ne femijet e tyre ecnim te zbathur. Zonja e Madhe mbante nje cepele ( bicak ), ne dore, per te prere rrenjet e lakrave. Ajo i printe “ ekspedites ” tone me 6 vete. Kunata e saj, Zonja e Vogel, me nje bicak ne dore, bente si e madhja. Capitesha me veshtiresi pas Nenes time dhe ishja ne rolin e “ zbuluesit”. I deftoja Nenes time, barishtet e ajo i ckulte. Gezohesha e brohorisja kur “zbuloja ” ndonje korcan apo brokull e informoja menjehere Nenen time: “ Ja, Zonje, tek eshte nje korcan; veshtro ate brokullin, atje etj. barishte te cilat mund te konsumoheshin ne cast, pa marre nje vale. E ngrenshme madje dhe e embel ishte lulekuqja e lepjeta. Ne ujet e kanalit qe ndante arat, nenat tona i qeronin korcanet e lanin brokullin, lulekuqen apo barishtet qe haeshin te paziera e na i jepnin per ti konsumuar, aty, ne fushe. Ndryshe ndodhte me barishtet qe kishin hidhesire, te cilat viheshin ne nje kazan llamarine, dhe mbasi merrnin nje vale, kulloheshin dhe me nje luge vaj ulliri, here me kripe e here pa kripe, i hanim me deshire. Lakrat e egra, bio, te ziera e te ngrohta, na zinin mullen e na mbanin shpirtin, gjalle.
Shume gezim kishim kur nenat tona nxirrnin vajin e ullirit, me nje torbe zhake, mbi nje koresh, te cilin e merrnim ne avlline e xhako Rremes. Grate, me kembe zbathur, shtypnin ullinjte e regjur ne uje e te perveluar dhe mblidhnin vajin, si ar, qe rridhte bashke me lengjren. Ne enen ku mblidhej lengu i ullinjve, vaji, si me i lehte, qendronte siper e zinte nje shtrese te holle, ne siperfaqe te enes, te cilin e lyenim me nje cope buke misri te ngrohte. Mbase eshte ndjesia ime, por, gje me te shijeshme, eshte veshtire te gjesh edhe sot. Per te mbledhur lengun e ullirit te shtypur, familja jone shfrytezonte nje kazan te madh prej bakri, te cilin Nelo Binua e kishte prure kur erdhi nga kurbeti. Diten kur nxirrej vaji i ullirit e ne, te vegjelit shijonim lengun e arte, e kishim dite feste.
Festa te tjera kur gezonim e kishim pritmeri per ndonje “dhurate ” ishin: Barjami i Madh; Barjami i Vogel dhe Sulltan Novruzin. Keto festa ishin ne sfondin e perkatesise fetare; ne, si te rrjeshtuar ne sektin Bektashian i festonim keta evenimente. Se pari, gezonim se do te mbushnim barkun me korkoqulle. Ne grupe femijesh, sipas mehalleve, me nje pergjegjes ne krye ( djale ose vajze ), ne rrjesht per nje, shkonim shtepi me shtepi te fshatit dhe e zonja e shtepise, mbasi na priste e na puthte me radhe e na pyeste te kujt ishim, na dhuronte cfare te kishte. Se shumti, merrnim nga nje petull, nga nje cope qullapite, nga nje kokerr veze, nga nje luge paluze, nje kokerr shege apo nje ftua, nje grusht me arre apo me bajame; nje cope varg me fiq etj. etj. te cilat, i futnim ne torben prej rrobe, qe hidhnim ne krahe, te varur ne nje rrip prej cope te veten. Ne diten e Sulltan Novruzit, tradita e donte te “ behej gjak ”. Ata qe kishin mundesi, i pritnin koken nje shelegu apo nje keci; kush e kishte te pamundur kete, i priste koken nje kaposhi dhe, kesisoj, permbushte kushtet e ritit fetar. Kenaqesia shtohej kur nenat tona te mira, ne ato kushte ngushtesie ekonomike, shtrengonin brezmekun e me ndonje leke te mblojtur, ne nje cep te futes, apo te shamise te kokes, blinte metrazh, tek xha Telhai nga Luzati apo ne ndonje dyqan shteti dhe na bente nje rrobe te re( pantallona, fustan, breke, opinga, etj ). Mendjen e kishim tek petkat e reja, por, me teper veshtronim cfare do te na“ zinte dhembi ” ate dite te vecante( se ne ditet e tjera i kishim te sigurta lakrat e egra ).
Aty nga muaji maj, kur moti ngrohej e dielli ishte me i pranishem ne jeten tone, piqej elbi e ne, perseri gezonim se do te hanim buke, pavaresisht se halat e gjata te elbit, kur dilnin nga trupi yne, te shponin prapanicen. Derisa te“ na zinte elbi ” te ushqyerit e kishim problem madhor. Per te mbajtur frymen, u suleshim bajameve. Ato nxirrnin kokrrat, te cilat, ashtu jeshile, i hanim me gjithe guacken e paformuar. Shume femije te seres tone, i veshtroje ne maje te fikut. Varieteti Bradashesh i fikut, i cili lidh kokrra e piqet dy here brenda vitit, ishte me i mundshem per tu ngrene. Trakalicet, sapo arrinin madhesine e nje kokrre kumbulle, gjenin belane nga ne te vegjlit, qe i hanim me kenaqesi te madhe. Une dhe sivellezerit e mi, Reshati dhe Nelua, si dhe motra e vetme – Lumturia, fillimisht i versuleshim fikut Bradashesh qe ndodhej ne fund te kopshtit perpara shtepise, ngjitur me truallin e Banush Xhezos. Pastaj ngjiteshim ne bahcen siper shtepise ku ishte nje rrenje tjeter fik i ketij varieteti. Nga te dy keta fiq, familja jone nuk merrte kurre fiq te pjekur, nga “ dora e pare ”.
Kur i sosnim fiqte tane, u suleshim fiqve te Muharrem Kamberit, kusheririt te Babait tone, i cili kishte shume rrenje fiq bradashesh dhe ne disa bahce. Femijet e Tajanes dhe te xhako Rremes: Ramadani; Nasibeja ( Bebeja); Engjellushja; Kamberi e Hydajeti, familja e te cileve ishte thuajse ne seren tone, i gjenim e i linim ne maje te fikut, duke ngrene trakalice, si ne. Xhako Rremja nuk na bertiste kurre, kurse gege Tajanja e kishte zemren flori. Ajo nuk hante as gjellen qe gatuante per njerezit e shtepise te saj, pa i shpure nje tas Hysnijes dhe Zonjes te Madhe te Binajve.
Viti 1946 erdhi fatlum, per familjen tone te bashkuar. Xheviti, i cili kishte qene yzmeqar me dhente e Haxhiajve, per shume kohe i erdhi per mbare te behej bashkeprinar me te leshtat. Ai u be qinosar me djemte e Beshir Haxhiut dhe me vellane e tij Muharremin. Kishte ndodhur Reforma Agrare e Haxhiajve me shume toka, u kishte shtetezuar mjaft siperfaqe toke, are, ullishte e kullota, ne vendet e quajtura: Shure; Fengje; Llomera e ne vende te tjere. Tokat e shtetezuara te tyre, u shperndane fshatareve te varfer e atyre pa toke. Familja jone, perftoi disa dynyme toke ne Fengje dhe 10 rrenje ullinj, ne vendin e quajtur “ Ullinjte e Haxhiajve ”.
Djemte e Haxhiajve, sidomos Bilali, i cili kishte qene partizan; Halimi, nje burre i zgjuar e me koken plot dhe Veipi, vertet coban i kopese te dhive te familjes por i pajisur me zgjuarsi natyrale e ndjene “ furtunen qe po vinte ”; shtetezimin e tufave te blegtorise dhe gjene e gjalle e bene disa veprime shperndarese, me qellim qe te shpetonin pronen e tyre. Si minjte qe ndjejne te paret termetin, edhe ata, i rane hiles se gjeja e gjalle nuk mund te mbetej jashte reformes te thelle qe kishte nisur. Nje pjese te bagetive te imeta qe ishin ne pronesi te familjes se tyre, ata i shperndane tek bashkefshataret ne Kalivac dhe ne fshatrat perrreth. Xhevit Malkua pati shansin te hynte ne qinosi me pronaret e dhenve qe ruante prej kohesh. Kushtet e qinosise ishin sipas kontributeve ne krere te paleve. Xheviti, ne ate kohe, kishte perpara e mbareshtonte rreth 300 krere dhen,( te medha e te vogla) por te tijat nuk kishte asnje. Dhente ishin te Haxhiajve; Ai ishte rrogetar ( yzmeqar). Disa kushte te marreveshjes te qinosise ishin: Afati-5 vjet; Kur te mbushej afati i marreveshjes, bagetite do te ndaheshin me trish; prodhimi i dhenve, gjate gjithe marreveshjes do te ishte, gjithashtu, me trish; shpenzimet per kullote, strehim, kripe etj, do te ishin ne mes; cobanit i takonte nje shark, nje kostum shajaku e nje pale opinga, falas per periudhen e qinosise; per cdo shenjt, cobani kishte te drejte te konsumonte nje mish ( krere) etj. Esenciale ishte pergjegjesia e Xhevitit per te ruajrtur kreret e bagetive fizikisht dhe detyrimi i tij per kullotjen e mbareshtimin e tyre.
Periudha e vazhdimesise te qinosise ishte ndoshta kohe e “ lulezimit” te ekonomise tone familjare. Milnim aq shume qumesht sa nuk kishim ene ku ta hidhnim. Vinim nga fukaralleku i skajshem kur ne shtepine tone nuk gjendej as hi ne vater. Kur niste mjelja e dhenve, ne shtepine tone gjemonte dybeku e gezimi i femijeve ne shtepine tone nuk kishte kufi. Si i kane thene dikur ne Kalivac; edhe tek ne “ hante qeni petulla”! Dy kunatat me emrin Zonje, u vetepunesuan; ato benin manipulimin e bulmetit te shumte. Zonjat gjeten dhe i bene funksionale, si dikur, enet e bakerta dhe ato te drunjta per grumbullimin dhe ruajtjen e bulmetit. Atehere Xheviti, sikur te bisedonte me veten, thosh, neper dhembe: “ Moj shtepia bukedhene, do benec sic keshe qene”! Me i fituari nga femijet ishja une. Gjithe diten qendroja pas dhenve, ne kullote, duke ndihmuar Babane; ne Fierin e Metes; ne Vathra; ne Shure, ne Qurke e ne kullota te tjera. Kjo ndodhte ne stinen e dimrit. Ne kohen me mot te nxehte e ngrinim stanin ne Krye te Rredheve. Edhe naten e kaloja ne stan. Flija mbi nje shtrat druri, shtroja dega rrapi e mbi to lekure delesh, mbulohesha me sharkun e pangjyer te Babait. Bagetite e kalonin naten te grumbulluara ne vathe, e cila ishte e rrethuar me demeke shkarpash. Ne anen Lindore, vatha ishte e mbeshtetur pas nje bokerrime, nga ku egersirat e kishin te veshtire te hidheshin; ne anet e tjera, vatha kufizohej nga demeke te ngjeshur mire me shkarpa, nga shtrati i cobaneve dhe ishte nen monitorimin e Balos. Ne fakt, dhente i ruante frika dhe qeni Balo, te cilin e bera shok. Ai ishte trupmadh, me ndjeshmeri te larte dhe guximtar; nga ata qen qe kacafyteshin me ujkun grabitqar.
Ngjitesha ne qiellin e shtate nga kenaqesia kur Babai milte dhente, vedra mbushej plot me qumesht te ngrohte, te sapodale nga trupi i deles, dhe ne krye te vedres ishte nje shtrese shkume e ndonje kakerdhi. Une, me fryme largoja kakerdhite e pija qumesht te ngrohte; bio. Nuk me zuri, as militenca, as semundje te ngjashme dhe shtatin e kishja te mbushur e te forte. Mbasi ngopesha me qumesht, kujtohesha se duhet te ushqeja Balon e ia mbushja kusine edhe atij. Te kater femijet e familjes te bashkuar, u ndjeme me te gezuar e na qeshte nuri. Ndryshoi cehreja e fytyres tone. Te gjithe u tjetersuam ne fytyre e u beme me te gjalle.
“ Begatia” e familjes tone, per fatin tone te keq nuk e pati jeten te gjate. Erdhi vjeshta e vitit 1946. Bulmeti, prej disa ditesh ishte paksuar; por me e keqja nuk kishte kaluar. Ne nje dite te bukur vjeshte; heret ne mengjes, ne stanin tone ia behen ( erdhen papritur) disa pushtetare. Ata mbanin te varur ne qafe, nga nje cante meshini; te gjithe me cisme lekure dhe hijerende. Ishin nepunes te shtetit, me funksione te rendesishme, nga ata qe kishin luftuar per clirimin e vendit por qe me veshtiresi shkruanin edhe emrin e mbiemrin e tyre. Deri aty e kishte mbajtur “ vlagen” shkolla e malit. Ne ate takim, pashe per here te pare Halimin, njerin nga djemte e Beshir Haxhiut dhe qinosarin tone. Halimi ishte vellai me i madh ne moshe i asaj familje fisnike. Ai ishte kaluar mbi nje pele te kuqe; i shndetshem, (i kuqonin faqet bucko) i bukur, me syte larush, i veshur shik, me cisme e me nje xhakete meshini bojekafe. Ishte me i bukuri nga burrat qe erdhen ate mengjes ne stan e mua me mbeten syte tek bukuria e tij e papare. Me mendjen e nje femije te moshes time, u ndjeva krenar qe Babai im kishte bere qinosi me te tille burre. Te ardhurit pyeten per numerin e dhenve qe mbareshtonim; ata pyeten per Babane, po ky? Te cilin pronaret e quajten punetor, me page, i cili punonte ne stan, prej rreth 3 muajsh. Xheviti ishte i pashkolluar e fale besimit te plote qe kishte tek Haxhiajt, nuk kishte formuluar asnje dokument te shkruar.
Pushtetaret urdheruan te numeroheshin dhente e te niseshin ne udhen qe te conte ne Xina, siper shtepise te Barjam Rushanit dhe Mekamit te Baba Dero Fushes. Ata moren dhe gjithe pajisjet e stanit; mushken dhe pelen; enet e qumeshtit dhe ato me te cilat ushqeheshim; Balon dhe Xhevitin. U formua nje karvan i gjate; ne krye e ne fund te tij, ishte nje pushtetar. I ndoqa, pas, me kembet te zbathura e i pangrene. Me dhimbsej me teper Balua. U luta gjate pushtetareve mos ta merrnin por nuk ma vari njeri. Babane dhe dhente e pajisjet i cuan ne Vithkuq te Korces, ku u formuan brigatat blegtorale dhe Babane e mbajten coban. Ai u kthye ne familje, pas 2,5 vitesh, nga “ kurbeti”. Capitesha pas tyre, ne heshtje, jo duke uleritur, sic ishte rasti te veproja por duke u lutur, me ze te ulet sa nuk e degjoja as vete, per pak njerezillek. Ishja i pangrene e teper i trishtuar, me pushtoi ngasherimi e mu sosen fuqite. E percolla karvanin deri ne Maje te Derrases. Sic duket, aty me kishte rene te fiket dhe e pashe veten ne nje qoshe te shtepise tone, i rrethuar nga disa gra shamizeza te fisit e te mehalles, te cilat e kishin mesuar ndodhine dhe mallekonin ata qe u bene sebep per kete fatkeqesi. Mallkimet e tyre, me sa kujtoj ishin: “I marrte me vete kjo dite e xhuma”; “ mos i zente akshami”; “i therte Baba Dero Doreza”; “ I shajtofshin ciraket e koshtanit”; “ I vrafte Abaz Ali Tomorri”! etj. Mallekimet u drejtoheshin “rrembyesve” te kesaj tufe dhe inventarit te stanit. Kaq zgjati “pranvera e jetes tone. Ngjan me nje enderr te keqe, e cila nuk zgjat shume.
Mbetem sic ishim, pa dhen e pa qen dhe pa Babane ne shtepi. Ato pak rezerva qe kishim krijuar, i konsumuam shpejt dhe nenat tona me ne, kater vocerrake, moren serish udhen e betejes me lakrat e egra te fushes. Kur u kthye Babai ne shtepi, pas 2.5 vitesh, na gjeti me te rritur, por ekonomine me te dobet. Endrra e tij ishte kerraba ne dore dhe tufa me dhen perpara. Na vinte keq, edhe ne te vegjelve, kur e veshtronim ashtu, jo te gjalleruar si me pare, e me humor, por te vrare ne shpirt e me nje merziti qe nuk i shkonte atij tipi. Kishin nisur te frynin ererat e rindarjes. Djemte jetime te Resmi Nelos, u rriten dicka, si ne te tjeret. Kur Reshati mbushi 8 vjec u pajtua yzmeqar ne Asllanaj, tek fshatari nga Corrushi – Sefedin Brahimi. Mendoni nje yzmeqar te atyre viteve me moshe 8 vjec. Rruge e mundesi tjeter, nuk kishte. Njerezve te asaj shtepie dhe gjitoneve, u vinte keq ta aktivizonin bonjakun e parritur akoma, ne pune te veshtira sic ishte ruajtja e bagetive. Pas disa muajve, Reshati, me mirekuptim u largua nga Sefedin Brahimi dhe u pajtua yzmeqar tek Mufit Xhaferri (Qamili), i cili menaxhonte Mullirin e Gurres. Mufiti nga Kurveleshi i siperm dhe dy Merushet ( nuse e vjehrre) e trajtonin Reshatin me teper si femijen e tyre. Te dyja Merushet ishin gra fisnike dhe nena te dhimbsura. Mufiti, edhe pse ishte nga Kurveleshi ( nga Nivica), u natyralizua ne Kalivac e u be dhenderr i fshatit tone.
Nelua nuk qendroi ne vend. Ai u zgjat me shume se une e u be i shkathet. Babai yne, kur vuri re se burimet financiare te familjes u paksuan e nuk mund te ushqente 7 fryme, mori udhen e kurbetit. Ai vajti ne Minieren e Selenices, atje ku burrat e Kalivacit shkonin, duke terhequr njeri – tjetrin, per te bere para. Xheviti u fut ne pune, nentoke, ne nje galeri te sektorit te Kumes. Babai vinte ne shtepi, nje here ne dy jave ose nje here ne muaj, per t’u nderruar e per te pare femijet. Kur vinte nga Selenica, mbaj mend, sillte ne kurriz, nje torbe, ne dukje ushtarake, plot me buke gruri ( karavele) dhe disa kallepe sheqer te presuar, me ngjyre te bardhe, i cili, ne ate kohe gjendej me shume veshtiresi. Sipas rastit, Babai yne sillte dhe ndonje basme pambuku, per te qepur fustane apo per te bere fute dhe ndonje cope nape te zeze, per te prere e per te qepur shami koke. E pritnim te malluar Babane; e ndjenim mungesen e tij ne shtepi e nuk donim te largohej serish ne “ kurbetin” e mallekuar.
Nderkohe qe u mekemben djemte bonjake dhe Noja; ( Zonja e Vogel e Binajve) e kaperceu helmimin qe i shkaktoi vdekja e burrit, Ajo mendoi se mund ta perballonte jeten, edhe e vetme, me dy djem qe po hidhnin shtat. Zonja e Vogel, burrerisht, me kurajo te madhe, beri nje hap te menduar mire, ne interesin e djemve dhe te sajin. Ajo vendosi, pa medyshje: “ Do te ndahem e do te dal me vete; Xheviti beri te pamunduren e na shpetoi te treve, tani mund tja dalim edhe te vetem”! Vendimin e saj kurajoz, Ajo e shpalli ne nje takim te pleqesise te fisit Nelaj dhe njerezve te deres te babes, te cilet ishin thirrur nga Shkoza, posacerisht. U tha; u be: pleqesia dhe te sajet e gjeten te menduar mire dhe te drejte vendimin e vejushes me dy bonjake dhe i dhane karar: Zonja e Vogel dhe dy djemte e saj jetime nga babai do te ndaheshin me vete. Ata do te merrnin pjesen e shtepise perdhese dhe inventarin e trojeve e te arave qe u kishte lene babai. Njeherazi, aty per aty, u nda dhe placka qe dispononte familja dhe zaireja. Nje kaposh me placka kishin te dyja familjet e bashkuara. Pleqesia nuk e pati te veshtire ndarjen e mallit, mbasi nuk kishte shume kohe qe kishte ngjare bashkimi i dy familjeve ne nevoje.
Seksioni Verior i perdheses me nje dhome, e cila ishte i familjes tone, kishte rene catia brenda dhe, per shkak se ekonomia jone ishte shume e dobet, nuk dispononim mjete e mundesi per ta ngritur ne kembe. Mbetem pa shtepi, ne qiell te hapet e na duhej te “shtegtonim”, per te gjetur nje strehe ku te futnim koken. Per fat, Resul Nelua, kusheri i pare i Xhevitit, i ndodhur ngushte, me shtepi e me truall, kishte zbritur ne Gurishte, buze Perroit te Veldonit, ne pronat qe i kishte lene i ati. Aty, Ai kishte ngritur dy kasolle me kashte, me gardh, te lyer perbrenda me balte te perzier me byk. Ne njeren nga kasollet mblidheshin femijet e shumte te Agait (keshtu e therrisnim) dhe gatuhej, teksa kasollja tjeter ishte lene per te pritur miqte. Resul Nelua, ne kete rast beri nje gjest human e shume fisnik. Ai na liroi kasollen e miqve, per te jetuar, sa te donim e pa shperblim. Ndryshe nuk mund te bente Agai, i cili, disa vite me pare nuk pranoi te behej “ strehe” per Zonjen e Vogel, Reshatin dhe Nelon, te cilet, pas vdekjes te Resmi Nelos, vellait te Resulit, u ndodhen ne veshtiresi te medha. Banuam ne ate kasolle, disa vite; madje aty nisem dhe mesimet e shkolles fillore te fshatit. Femijet e tij te shumte: Xheladinin; Selmanin; Feruzene; Luton; Behijen e re dhe Ilmine i kishim te te njejtit gjak dhe shkonim si vellezer e si motra, me njeri – tjetrin. Xheladini, nje gjigand i vertete me trupin gjithe muskuj por nevrik i madh, punonte nen toke, ne nje galeri, te sektorit Kume, ne Minieren e Selenices. Ai ishte mjaft punetor, dhe i dekoruar. Drejtoria e Ndermarrjes e dergonte Xhelon, atje ku ishte veshtire te realizohej plani.
Xheviti, kur punonte ne Selenice vinte ne shtepi 1 deri 2 here ne muaj, per t’u nderruar e per te pare femijet. Sa here vinte ne familje, Babai na sillte nje cante shpine te tipit ushtarak, plot me buke gruri ( karavele u thonim), te cilat Nena i priste ne feta dhe ne femijet i hanim me buke misri, ( natyrisht kur na ndodhej). Pra, ne hanim buke me buke. Buka e grurit ishte ne vend te gjelles. Ai sillte dhe disa copa sheqeri, te presuar e me forme katrori, te cilet, ne ate kohe ishte mjaft i rralle e i kushtueshem. Ne ata vite, familjet qe u nxirrnin per qerasje miqve kafe shqeto te embelsuar me nga ky lloj sheqeri, ishin te privilegjuara. Zakonisht ne familjet e zakonshme kalivacase, nikoqiret, per qerasje sherbenin sherbet ( uje me sheqer) dhe nje filxhan me raki kocimare, ose dy tigane me petulla, nje tigan me paluze apo, kur ishte rasti, edhe revani te pjekur ne sac. Zonja e Madhe e Binajve, kallepet e sheqerit qe sillte Xheviti, nga Selenica, per ti kursyer, i fuste ne nje qese pelhure te bardhe e i varte ne ndonje tra apo ne ndonje grebesh te kasolles. Une dhe Lumturia, te uritur e kurioze, benim grabitqarin dhe garonim, ne heshtje me njeri – tjetrin, kush te ngjitej ne maje te trarit per te rrembyer disa kallepe sheqer. Ne ruanim kur ikte Nena jone me Mbeten e Agait, per te mbledhur lakra te egra ne fushe apo per te mbushur uje ne burim, dhe, fshehurazi nga njeri – tjetri, sejcili per hesap te vet, ngjiteshim si ata ketrat, ne maje te trarit, hapnim qesen me sheqer, merrnim disa kallepe me sheqer dhe e lidhnim prap sipas shenjave qe kishte bere Zonja. Edhe pse qesja me sheqer, me kalimin e kohes nxihej nga tymi, gjurmet tona mbeteshin te dukshme mbasi ne nuk e maskonim dot vandalizmin tone. Kur na pikaste Nena, kuptohet, paudhesine tone e paguanim shtrenjte, rriheshim si “ daullja ne dasem”. Me e pakta ishte nje rrahje nga ana e nenes tone, dora e te ciles i perngjante me teper nje ledhatimi. Megjithate, ne te dy dilnim te fituar se embelsoheshim disi dhe se i kishim bishtnuar jo vetem monitorimit te Nenes tone, por dhe vigjilences te njeri- tjetrit. U rriten femijet e shumte te Agait dhe lindi nevoja per me teper siperfaqe banimi.
Na u desh te kerkonim nje banese tjeter, mundesisht, brenda mehalles Ahmetaj dhe pa shperblim. Burri i ndershem e trim Ali Pasho Nelaj, i cili, ne ata vite ishte shperngulur, se bashku me familjen ne Margellic, atje ku kishte tokat, e kishte lene te boshatisur shtepine e tij me dy dhoma, thuajse ne qender te mehalles Ahmetaj. Shtepia ishte perdhese, me dy dhoma te medha por mjaft te ftohta; njeren nga te cilat e zuri muhaxhiri nga Luzati Telha Qazim Shatrafili; tjetren e zume ne. Bashkeshortja e xha Telhait dhe Nena jone u bene shoqe te ngushta. Ato ishin te dyja mjaft te forta fizikisht dhe, kur zbrisnin ato nga Bregu i Stanet, me dru te ngarkuara ne kurriz, te lidhura me terkuza te thurura vete, dukej sikur zbriste pylli. Djemte e xha Telhait: Hyseni dhe Qazimi, u bene shoke me mua edhe pse ishin me te medhenj si moshe. Vete Telha Qazimi ishte pramatar. Ai shiste vogelsira si ( gjilpera, boje pambuku e boje leshi, rruaza, metrazhe etj), me cmime te larta e me dore te dridhur.
Lumturia e kishte kaluar moshen 7 vjecare per te hyre ne shkollen fillore, por nuk i kishte mundeite per kete. Ne vitin shkollor 1948 – 1949. Ajo nisi msimet e klases se pare ne shkollen fillore te fshatit. Babai me urdheroi te shkoja dhe une ne shkolle, edhe pse nuk e kishja mbushur moshen. Do te shkoja pas motres dhe per ta “ruajtur” ate kur ishte vetem shtate vjece. Absurditet i kohes dhe ndikim i fanatizmit ekstrem. Mesues ishin dy gjirokastritet shpirt njeriu: Vasil Kola dhe Kristo Gushi. Nuk e kishja emrin ne regjister por ishja mjaft aktiv ne klase dhe shpesh cohesha me deshire per t’u pergjigjur. Mesues Vasili, ne fund te vitit shkollor , me dha deftese dhe fletelavderimi, pavaresisht se ishja nxenes “ ilegal”.
Perdhesja e Ali Pashos, ku banonim, te dyja familjet, ishte mjaft e ftohte, ne te dy seksionet. Edhe pse zjarri ne vater nuk pushonte, dite e nate, ato nuk ngroheshin kurre e ne, fukarenjte e te dyja aneve, merdhinim naten, se shtrojet e mbulojet i kishim te pakta. Ngroheshim me frymen e njeri – tjetrit dhe me lakrat e ziera qe na jepnin nenat, kur ktheheshin nga fusha, me torbat plot. Xha Telhai, nje burre i thate e mjaft nevrik, me kutin qe maste metrazhet, kur nxehej, rrihte Merushen dhe djemte. Gege Merushja, nje grua e beshme dhe shume e fuqishme, kur e godiste i shoqi, me kut, bertiste: “Kuterine, moj Merushe” Djemte nuk ndiheshin edhe kur i godiste babai. Hyseni ( me i rrituri) me Qazimin ( shokun tim) duheshin shume; si vellai me vellane; por, ne disa raste grindeshin, madje edhe rriheshin me njeri – tjetrin. Qazimi, thuajse moshatar me mua, ngrinte gracka e leqe nga ullinjte e xha Breshanit, nga ullinjte e Hysodoset, ne Gryka e ne Pliren e Abedinit e gjetke dhe i “ zinte dora shume”. Shkoja pas tij dhe mesoja si ngrihen grackat. Nderkohe, Lumturia, krahas vijimit te shkolles fillore te fshatit, ne shoqeri te ngushte me Lavdijen, vajzen e vogel te burrit te zgjuar e gjahtarit te thekur Abedin Kahremani, ruante pulat e detit, me nje shufer te gjate ne dore, te cilat i conin per kullote, ne Pliren e Abedinit, siper Llapodhicave, atje ku kishte me teper karkalece. Ato kishin me vete dhe nje ka balash, me nje bri te thyer te cilin e kishim blere nuk mbaj mend se ku dhe lopen sorrile te xha Abedinit. Rreze kocimares, atje ku mbaronte ara e fillonte pylli i kocimares, Qazimi i Telhait ngrinte gracka e zinte harabela, mellenja e ndonje rast ndonje thelleze. Nje dite, Lumturia dhe Lavdija, vajten ne Plire para Qazimit dhe kontrolluan grackat. Ato gjeten ne nje grope gracke, nje mi. E poqen miun; e bene kerce sa te mos njihej dhe, kur erdhi Qazimi, ato ia paraqiten si zog. E hengri, miun e pjekur Qazimi, dhe nuk e kuptoi cfare ishte. Kur e mbaroi mishin e miut, djali i xha Telhait, vajzat i thane se kishte ngrene nje mi te pjekur. Volli edhe zorret Qazimi e me nuk u afrua ne shoqerine e vajzave. Ndodhine e pakendshme shoku im i gjahut nuk ma deftoi; ate e mesova pas disa dekadash, nga ime moter.
Pas disa vitesh, Ali Pashua u kthye ne trojet dhe ne shtepine e tij, ne Ahmetaj. Na duhej te lironim shtepine e tij e te viheshim ne kerkim te nje banese tjeter, ne mehallen tone. Per fat, kusheriri i babait, Muharrem Kamber Deraj, nje burre qe nuk te bente per burre, na vuri ne dispozicion Shtepine e Sheros. Ajo ndodhej ne oborrin e shtepise te xhako Rremes ( keshtu i thoshim) dhe rreth 30 m larg shtepise tone te rrenuar. Shtepia e Sheros, ishte dykateshe, me katua e me nje dhome mbi te, te shtruar gjysme me dhoga te trasha e nje pjese ( ajo prane oxhakut) me balte e me vater. Mbi vater ngrihej oxhaku; ne vater ishte nje sac, nje cengel e nje pale kembje). Te gjhithe mblidheshim rreth vatres, degjonim perralla e piqnim kalaposhe dhe ngroheshim ne dimer. Ne katua, ne muajt me lageshtire dhe kur ishte ftohet, strehoeshin dhe punonin kallajxhinjte. Ata vinin nga Brezhdani i Permetit, per te kallaisur enet e bakerta te fshatareve tane, kundrejt nje shperblimi mjeran, ne te holla ose ne natyre. Ata, shpesh, per punen qe benin merrnin si shperblim: Gjela deti, vaj ulliri, miell gruri, niseshte, produkte blegtorale e sende te tjera te dobishme. Ushqeheshin si mos me keq dhe flinin mbi plehun e katoit.
Gjate kohes kur banuam ne Shtepine e Sheros, ndodhi nje e papritur: Lumturia u semur e nuk gjendej mjek per semundjen e saj. Asaj iu shfaq nje furungel ne rreze te kofshes se djathte. Furungla u mufat e u be si tullumbace dhe e pengonte per te levizur. Lumturia, disa dite nuk vajti ne shkolle. Ajo qendronte vazhdimisht e shtrire, ne nje qoshe te shtepise. Ajo dergjej mbi nje plisnok dhe e mbuluar nga nje jorgan i sajuar. Grate e fisit e te mehalles dhe ndonje mike me e larget, vinin e veshtronin, i sillnin cfare t’u ndodhej ne shtepite e tyre: Ndonje veze te zier, nje kokerr shege apo nje ftua, nje ene me kos, nje top me gjalpe, nje varg fiq etj. dhe uronin sherim te shpejte. Dikush nuk ngurronte ta yshtete e, kur i hapej goja mallekonte syrin e keq qe e kishte shajtuar kocen. Ndonjera nga grate dashamirese, rekomandonte ta lyenim vendin me hurdhera te shtypura, me flete ferre te lyer me vaj ulliri etj. etj; sejcila sipas pervojes vetjake. Te gjitha rezultuan te kota. Furungla mblodhi qelb, i cili dukej me sy te lire. Mjek kirurg, ne rrethin e Tepelenes, nuk kishte. Familja jone tejet e varfer nuk i kishte mundesite financiare per te shkuar ne ndonje rreth tjeter per te realizuar nderhyrje kirurgjikale. Xhako Rremja, te cilin e kishim gjiton dhe pronar te shtepise, e msoi kete gje dhe nje dite erdhi ne shtepi e pa Lumturine ne jatak e ne siklet te madh, pa furunglen e tha: “ E sheron xhakua, kocen e Xhevitit; mbas 4 – 5 ditesh Ajo do te shkoje ne shkolle” keshtu tha mentari i guximshem e me pervoje. Ai, piu nje filxhan me sherbet, e nje gote raki kocimare, te cilen e kishte shume per zemer e doli nga dera. Edhe ne kete rast, burri i tradites Muharrem Kamberi, e deftoi veten, sic ishte: trim, me iniciative, fisnik, i papertuar e me iniciative. Duhen nxire shume faqe per te pershkruar figuren e atij njeriu, i cili hyri ne fondin e legjendareve te fshatit dhe ishte teper i vecante. Pas 2 – 3 oresh, xhako Rremja u kthye serish ne shtepine tone, me nje thumb prej dru drize, te cilin e mbante nen menge dhe me nje duce raki balle kazani ne dore. Urdheroi Nenen tone te bente zjarr kalafak ne vater qe te ngrohej mjedisi dhe beri disa pergatitje, per operacionin qe do te kryente. Ai mbasi i beri psikoterrapi Lumturise me disa fjale qe i jepnin kurajo e besim, dogji ne zjarr majen e thumbit dhe iu afrua te semures. Mbasi e lyeu vendin e enjtur dhe rrezen e kofshes, me rakine qe pruri, me nje levizje te shkathet e me nje shpim te sakte me thumb, te furungles, beri qe nga maja e plages te dilte qelbi qe mbante brenda. Kur Lumturia bertiti nga dhimbja, “ kirurgu “ yne, me te dyja duart ( me gishterinjte e medhenj), shtrydhi fort furunglen, derisa doli shtrati. E lyeu perseri me raki te forte, vendin e plages dhe rrezen e kofshes, e lyeu siperfaqen me nje pomade qe kishte lene Ali Shehu, ne nje gazete te mbeshtjelle dhe i dha disa keshilla per Nenen tone, e cila i shtroi perpara “kirurgut” nje duce me raki dhe dicka si meze (ullinj, gjize e nje qepe te grire ). Mbas 4 ditesh, Lumturia ngjiti te perpjeten qe te con ne shkolle dhe u bashkua me bashkemoshataret ne klasen e saj. U gezua Ajo dhe shoqet e shoket e saj te klasaes, te cilet e donin dhe ishin te malluar. Ca me teper qe e dinin shkakun e mungeses te saj ne shkolle, por ishin ne pamundesi per ta ndihmuar. Me sa kujtoj, ne klase kishim: Lavdijen e Abedin Kahremanit; Pashakon e Isuf Jaces; Engjellushen e Muharrem Kamberit; Barjamen e Laze Xhezos; Sadikun e Memes; Selamin e xhako Manes; Selvine e Ahmet Selfos; Sosen e Xhemal Haxhiut, Fatimene e Shefit Qazimit; Behijen e Halim Beshirit; Xhiken e Halil Lazes; Sheron e Zenjel Novruzit; Melaizen e Refat Adushit; Danon e Veiz Danos; Hamidene e Qamil Sulos; Ahmetin dhe Farushen e Nazif Muharremit; Idaine e Hamza Sheshos; Myftarin e Malo Barjamit; Fejzine e Jashar Pehlivanit; Hankon e Ahmet Fejzos; vajzen e Murat Jahos ( Jeten); Nazmine e Mahmut Muharremit; Ferrikun e Manxhar Hazbiut; Lulushen e Kalo Qazos; etj. etj. femije te fshatit tone.
Mbaruam klasen e katert, ne vitin shkollor 1951 – 1952, te dy njeherazi. Lumja mori Deftesen e Lirimit, me rezultate shume te mira, kurse une – me Fletelavderimi. Babait tone, kur punonte ne Selenice, nje shok i tij i punes, i cili ishte me origjine nga Cameria, i kishte mbushur mendjen per ti derguar femijet ne shkolle, nese kerkonte qe ata te beheshin te vlefshem. Xheviti donte te na dergonte te dyve ne shkolle, por Lumturia, nen peshen e tradites dhe te opinionit maskilist qe rendonte ne ate kohe refuzoi, kategorikisht te ndiqte shkollat. Une u ndodha me fat, mbasi pervec rezultateve ne mesime, pata dhe ndihmesen e burrit me taban Muharrem Qerim Mehmetaj ( ne ate kohe Kryetar i Keshillit Popullor te fshatit), per te shkuar ne konviktin e shkolles shtatevjecare qe u cel ate vit, ne Tepelene.
Para dhe pas viteve ’50 te shekullit qe shkoi, drithi qe konsumonin familjet e varfera te fshatit racionohej dhe shperndahej, ne depot e shtetit ne fshatin Turan te rrethit te Tepelenes. Nga nje perfaqesues per cdo familje, grupoheshin e shkonin ne Turan, cdo muaj, per te marre racionin. Ne vartesi te personave qe kishte ne cdo familje, ishte dhe sasia edrithit. Grate dhe burrat, ne shoqeri te njeri – tjetrit, te grupuar sipas fiseve, rrugetonin ne kembe rreth 12 ore, per te marre disa kilograme miser ose grure. Kur ne perberje te dergates kishte ndonje perfaqesues te familjeve te deshmoreve te Luftes Nacionalclirimtare sic ishte Hysnija e Musa Mehmetit; Vezikua e Qazim Lazes; Memja e Muharrem Hasanit e ndonje tjeter, ato kishin privilegjin te merrnin, pa radhe.
Nga familja jone, si rregull, shkonte Zonja e Madhe e Binajve, e shoqeruar me Hysnijen, Memen, Vezikon; Tajanen e Muharrem Kamberit e me ndonje tjeter. Ne nje rast, Nena na dergoi mua dhe Lumturine per te kerkuar gomarin dhe 250 leke ( aq sa bente racioni), tek Jace Sadiku, ne Hysodosaj. Jacja ishte kusheri nga e ema ( Jemineja), me Jacen, por ate dite nuk ndodhej ne shtepi. Gruaja e tij, Dekua, nje grua fisnike dhe bujare, ne mungese te burrit ne shtepi, na e dha gomarin dhe parate. Te gezuar, u nisem per ne shtepi. Sapo kaluam shtepine e Dajlan Xheladinit, ia nisi nje shi i dendur, me ere te forte ( suferine), te cilin e kishim perpara e nuk na linte te ecnim, asnje cap perpara. U futem tek nje streheze, tek shtepia dykateshe e Demir Seitit, ne pritje qe te pushonte shiu. Sic ishim, me duar prapa, pas murit te shtepise te Demir Seitit, Lumturia, e cila, si me madhe mbante kartmonedhen ne dore, e palosi ate dhe duke kujtuar se ishte thjesht leter, e grisi ne disa pjese. Kur e pikasi se kishte grisur kartmonedhen qe morem borxh, uleriti, me sa fuqi kishte dhe lotet i vajten curke. Duke qare, Shkuam ne shtepi, ku na pritnin: Nena dhe Babai i cili kishte ardhur nga Selenica. Me lot ne sy, Lumturia, e pergatitur qe te rrihej “paq” nga Babai, e rrefeu tere ngjarjen. Me syte e saj te perlotur, vihej re pendimi dhe kerkesa e meshires. Ne kundershtim me pritmerine tone, Xheviti, i njohur per marredhenie te dhunshme me femijet, ne kete rast na habiti. Ai i tha Lumturise: ” Koce e xhaxhakos, tyj te te kem mire se une pa para marr plot, atje ku punoj, ne Selenice . Do te marr kuindicinen, sapo te vete ne miniere dhe ua dergoj une” ! Lumturia dhe une u qetesuam disi, Asaj “i shkriu gjaku” por veprimi ne dem te familjes na mbeti ne kujtese per shume kohe. Xhaxhakua nuk e kishte harruar ushtrimin e tij te preferuar, te cilin e praktikonte sa here gaboja une. Ai kur e pikaste fajin tim, me afrohej, me kapte per te dy veshet, me ngrinte lart e me leshonte pertoke. Lumturise qe beri gabim te rende, nuk ia praktikoi, ushtrimin e tij te preferuar, mbasi ajo ishte mjaft e shkathet dhe e papertuar. Kur i ngarkonte nje detyre Babai, Lumja, me perpara kthehej se sa shkonte. Ky tipar i saj dhe ciltersia femijerore e kenaqnin Babane tone, i cili na mesonte te ishim te drejte, te ndershem, te dashur e te mos pergojonim njeri. Pervec ketyre, Lumturia ishte mjaft e zgjuar dhe mentare. Ajo, ne klase, ato qe spjegonte mesuesi, thuajse i pervetesonte menjehere dhe me nje te lexuar ne shtepi ishte gati te pergjigjej.
Ne fundgushtin e vitit 1952, se bashku me disa bashkemoshatare qe kishin mbaruar, si une, klasen e katert te shkolles fillore te fshatit, u sistemuam ne klasen e peste te shkolles unike ( shtetevjecare) “ Abas Shehu”, te Tepelenes; banonim ne konvikt. Lunturine e lashe ne Kalivac. Ajo, edhe pse ishte vetem 12 vjece dhe imcake, u ingranua shpejt ne punet e familjes bujqesore. Ekonomia bujqesore, ne ate kohe ishte individuale e punet ishin te renda e te shumta. Babai ishte shkeputur nga Miniera e Selenices dhe erdhi ne Kalivac, per ti dale zot punes ne tokat e tij bujqesore, shtepise dhe per te punuar arat tona pjellore. Atij i hanin duart per pune, se ishte mesuar te bente pune te rende, ne miniere; me orar e ne kushte te renda.
Fillimisht, Babai yne e nisi punen ne ekonomine e tij bujqesore me celjen e tokes se re. Ne fundin e ares me emrin Rredhe, prane Zezanit, ishte nje cope toke rreth 5 dynyme ne pronesine tone, e cila ishte e mbushur me konopice dhe me kashte te kuqe. Toka ishte me strukture organike ranore, lehtesisht e punueshme, por konopicat e shumta duheshin shkulur dhe kuklat, mbasi thaheshin ne diell, shfrytezoheshin si dru zjarri, ne dimer. Zonja e Madhe dhe Lumturia; nene e bije, i mbanin kukelat, here ne shpine e here ne koke, ne ate distance te madhe, nga fundi i Rredheve, ne shtepine tone, ne pjesen e siperme te mehalles Ahmetaj, ku, e perpjeta tek Ullinjte e bushit ishte “thembra e Akilit”. Tutka ( keshtu i thoshim Lumes, me perkedheli), ishte me skelet te paformuar mire, por sedra dhe deshira per ti ardhur ne ndihme Nenes, ishin motiv i forte per te duruar lodhjen dhe mundimet.
Ne vjeshte ( aty nga fundi i gushtit), kur piqeshin fiqte; me nje kazan llamarine ne koke, apo me nje shporte xunkthi ne dore shkonte ne krye te Rredheve, ku ndodheshin dy fiq; njeri i varietetit bradashesh e tjetri i bardhe. Fiku i bardhe ishte ne pjesen tone, bradasheshi, ne ate te Reshatit. Me poshte, thuajse ne mes te parceles, ishin dy fiq te tjere, te varietetit vasjares. Fiku i bardhe dhe ata vasjares ishin me te shijeshem. Kur kokrrat e tyre caheshin, Nena i bente bukefiqe; te tjeret perdoreshin per te ngrene, te fresket dhe shkoheshin vergje.
Nje dite, kur do te shkonte per te vjele fiq, ne Rredhe, Lumturise iu qep nga pas Dilaveri, i cili ishte i vogel ( pekuli i familjes) dhe mjaft nopran ( i prape). Sapo dolen ne Shure, Dilua nisi te qaje e te ankohet se nuk mund te ecte, mbasi ne kembe i kishte hyre nje gjemb i bardhe, nga ata qe dhembin shume e nuk dallohen lehte, kur futen ne mish. Ai kerkoi nga e motra ta merrte ne krahe dhe Ajo e mori kalipec. Ne qafen e Lumes, pekuli ndihej mire e nuk ankohej me. Kur kaluan Kubene, ne Vidhishte e dolen tek shtegu i Llapovicave, Lumturia e zbriti nga qafa ku e mbante Dilaverin. Ai, nisi te ecte vete, por cale – cale. Tek Mekami, Dilua u kujtua perseri dhe kerkoi nga e motra te njejten gje. Lumja, e cila e donte shume vellane e vogel, e mori serish kalipec, deri sa vajten tek fiku. Mbasi u ngop me fiq, ne udhen e kthimit, Dilos nuk i dhembte me kemba. Lumja nuk mbeti pa gje; Ajo mbajti ne koke kazanin me fiq.
Xheviti, mbasi hapi fundin e Rredheve nuk e ndali punen e nuk perzgjodhi ta kalonte dimrin prane zjarrit, sic vepronin kusherinjte dhe bashkefshataret e tij. Babai yne ishte mesuar me pune e nuk mund te qendronte pa bere dicka te dobishme. Nje dite i vajti mendja te “shkepte” ledhin qe ndante aren nga nje le ( rrip toke e ngushte) ku ishte dhe nje ulli shakulli. Ai kaliti kazmen e gurit qe kishim ne shtepi, tek usta Jemini, ne Toc, gjeti dhe nje kazme qylyke, u beri bishta te rinj dhe ia nisi punes. Ai e niste punen heret ne mengjes dhe kur vinin ne are Zonja e Madhe dhe Lumturia Ai kishte bere goxha pune dhe kishte nxjerre nje pirg me gure. Nene e bije, te dyja femrat, here ne koke e here ne kurriz, ato i conin guret tek cfrati i Perroit te Corrushit, midis dy ullinjve kaniniote qe ndanin aren tone nga ara e kufitarit Cizo Selfo Agaj. Kur pikasi se Nene e bije lodheshin shume duke ngritur gure; me ca dhoga e me dy hunje, Xheviti sajoi nje tezge dhe, pas ketej guret nuk transportoheshin me ne koke apo ne kurriz. Mirepo, pekuli i familjes, Dilaveri, kur i dilte gjumi e zbriste ne Llomera, pa qe Nena jone, se bashku me Mmotren, leviznin nga njeri cep i ares ne tjetrin me nje tezge qe ngjante si korroile, u tha atyre: “ Me mbani dhe mua mbi gure qe te bej qejf” ! Nuk ia prishen pekulit ato dhe gjithe diten, Dilua bente varavingo mbi tezge, pavaresisht se pesha mbi tezge ishte me e rende.
Ne vere, kur nene e bije, punonin token ose teharrnin grurin ne Sheshin e Llomese, te lodhura nga puna e rende, u shtrine per “ta trembur” pak gjumin nen hijen e ullirit kaniniot, prane cfratit me gure. Te lodhura e te raskapitura, ato i mundi drema e i zuri gjumi. Papritmas, ato degjuan nje zhurme, e cila ngjante me renjen nga lartesia te nje plenci me und. Zonja e Madhe, e cila e kishte gjumin te lehte, e ndjeu zhurmen dhe ngriti koken. Cfare te veshtronte, nje goxha gjarper kishte rene nga deget e ullirit e kishte shkaktuar gjithe ate zhurme. Sa rrembeu nje furkace qe kishte prane e ta godiste; zvarraniku, i trembur nga sa i ngjau dhe nga prania e njerezve aty prane, rreshqiti neper bar e u fut midis gureve te cfratit. Nene e bije, te ndodhura perpara kesaj te papriture, e lane punen e u moren me dicka tjeter, larg vendit te ngjarjes.
Ne muajin gusht te cdo viti, une dhe Lumturia, kur ishim me pushimet verore, shkonim ne Koshtan, tek dajot ( vellezerit e nenes) . Ata kishin nje shtepi me dy dhoma. Njera syresh, ajo me katua, qendronte vazhdimisht e shtruar per te pritur miqte e shumte te asaj dere miku. Shtepia e Barjam Temes dhe e vellezerve te tij: Adushit dhe Kadriut, ishte dere e madhe e bukedhene ne Koshtan. Jo vetem se ishte familje deshmori ( vellai i tyre Musa Teme Shehaj) ishte deshmor i Luftes Nacionalclirimtare te popullit shqiptar. Ishin dite te pushimeve verore, per shlodhje e argetim por dhe kohe e miqesimit me femijet e nje gjaku, me te cilet mblidheshim vetem ne kete muaj dhe per ndonje dasme.
Si majmune neper peme, hipnim neper deget qe kishin fruta te pjekura dhe, sikur te kishte rene karkaleci ne are, linim vetem gjethet e pemeve dhe frutat e papjekura. Ne ate kohe, ishin pjekur fiqte e shumte qe rrethonin shtepine e dajove tane; rrushi, me hereke dhe neper pjergullat e shumta, bajamet; kumbullat dhe ndonje frut tjeter qe mund te konsumohej. Sa per ti bere dem, keputnim dhe ndonje kokerr ftoi apo shege, te cilat ishin calla ( te papjekura). Vajzat, si “grifsha”, tok me ne, djemte, hanin gjithe diten fruta dhe kur dilte ne shkalle xhixhi Misikua, nje grua shpirt njeriu, e zonja dhe menaxhere e mire e ekonomie familjare, e na therriste per te ngrene dreke, vajzat zbrisnin nga pemet e shkonin per te ngrene dreken qe kishte pergatitur Ajo. Une nuk haja dreke se ishja i ngopur me fruta. Atehere Xhixhi Misikua, me te madhe bertiste, po keto “ grifshat “, mbasi hane fruta sa ngopen, hane dhe buke; po ti, me se rron? Une, i krekosur, plot krenari kalivacasi pergjigjesha ezber: “ Jam i fisem e rroj me fis” ! Qeshte ajo, qeshja une. Ne mbremje, opinioni im rrefehej si ndodhi e rralle dhe origjinale, imja.
Familja e dajove tane, ne Koshtan te Tepelenes, edhe pse kishte pesuar “firo”, prapseprap kishte mbetur e madhe, e kamur e me rreth te gjere miqesor. Djali i madh i familjes, Salihu, ne vitet ’30 te shekullit te njezete, emigroi ne Turqi e u vendos ne Izmir. Ai punoi atje, gjate, e u martua me nje greko – turke, me origjine nga Cameria, e cila quhej Nayet, me te cilen solli ne jete dy vajza dhe dy djem. Per t’u kujtuar per pjesetaret e familjes qe kishte lene ne Koshtan, per te cilet kishte shume mall, vajzave te tij u vuri emrat e motrave, njeren e quajti Senise ( Sherine) dhe tjetren: Lejla ( Lala); djemte i quajti: Hamdi dhe Ali.
Para clirimit te vendit, erdhi vetem nje here ne Koshtan dhe ne Kalivac, tek motra Zonje, me shume dhurata, per pjesetaret e familjes, per kunatat, vellezerit, miqte e shoket e shumte; sidomos per motrat ( Lala; Sherine dhe Zonje). Vellai pasardhes ne moshe ishte Barjam Temja; nje burre esnaf, gdhendes qoshesh, zot muhabeti e pijetar nga ata qe nuk i dilte njeri perpara ne tere krahinen. Ai kishte jo vetem miqesi te gjere, por dhe nje autoritet te pdiskutueshem si mentar i njohur ne te gjithe krahinen. Pas tij vinte vella Adushi, i cili ishte millona, ne Mullirin e Malos, ne Recol. Musai, me i riu, pas ktyerjes te sherbimit ushtarak doli partizan e ra ne luften per liri. Kadriu, ishte ushtarak e u nda shpejt nga familja, i detyruar nga kushtet e kohes. Ne shtepine e tyre, ne ate maje bregu, hynin e dilnin parreshtur miq e te dashur te cilet gjenin ngrohtesi, nderim dhe bollek. Shtepia e dajove tane ishte shtepi bukedhene dhe nena jone kishte trasheguar tiparet me te mira te familjes ku u lind e ku u rrit, te cilat ia transmetoi Lumturise. Lumturia i beri te sajat, mikpritjen, bujarine, sedren per pune, sjelljen korrekte dhe kurajon per t’u perballur me kedo.
Motra jone e vetme, Lumturia, u rrit, dita – dites, mes halleve dhe kufizimeve te kohes. Ajo rridhte nga nje trung i fisem e kishte marre vlage, nga bujaria e prinderve te saj dhe nga ajo shtepi bukedhene. Kur sapo kishte mbushur 12 vjece, tek Xhevit Malkua dhe tek Zonje Temja, renden lloj – lloj lajmesish, te cilet bazuar ne tiparet e saj dhe me bindjen se do te ngjante nga rrenja, e kerkonin per ta patur nuse, ne shtepite e tyre apo ne fis e ne gjitoni. Nje i tille, mori udhen e erdhi, ne shtepi, si mik i lashte i familjes. Ne shtepi gjeti Zonjen e Madhe, dhe Xhevitin. Lumturia, per fat, kishte vajtur me pula deti, me shoqen e saj te ngushte – Lavdijen e Abedinit. Xheviti dhe Zonja e Madhe, sipas tradites, e priten mikun, si mik, e hodhen ne qoshe dhe e qerasen, me cfare iu ndodh . Kur miku u shfaq, perse kishte ardhur; Xheviti, mbasi e veshtroi mire e mire, u mendua nje cast, e iu pergjigj tjetrit: “ Po une nuk kam koce per te martuar; nje koce qe kam, akoma nuk ka mbushur 10 vjece ”! Kjo pergjigje me diplomaci, beri qe miku te ngrihej e te ikte, duke kerkuar ndjese qe nuk e kishte “hetuar” mire ceshtjen. Miku i shtepise veshi opingat e ia mbathi, andej nga kishte ardhur. Ai ngjiti te perpjeten qe te con ne Majen e Tendes, doli tek Lisat e Hyset e vajti ne shtepine e tij ne Bozanaj turivarur. Te tjere lajmes, rastesore e te specializuar trokiten ne deren e Xhevitit nopran, per te kerkuar doren e Lumturise.
Njeri syresh, i cili, ndoshta provoi per here te pare te bente lajmesin, me qellim qe t’u bente mire te dyja paleve ne krushqine e pritshme, ishte kalivacasi Karafil Mahmut Bilaj. Xha Karafili ishte nje burre i gjate, mbi shtatlartesine mesatare te bashkefshatreve, i veshur me rroba shajaku, me ngjyre te zeze, me nje qylah te bardhe ne koke, nga ata qe perfundojne me nje maje te gjate, si rrufepritese. Karafili, dhe vellai i tij, Refati ishin burra zakoni, trima e te beses dhe atdhetare te spikatur. Ata ishin shperngulur nga trojet e te pareve ne Hasanimeraj e ishin vendosur ne Margellic, prane pronave te tyre te begata. Refati kishte ndertuar dy perdhese te cilat komunikonin me njera – tjetren, tek gryka e derdhjes te Perroit te thate te Serhanit, kurse, xha Karafili ngriti dy kasolle me kashte ne mes te perrallit shekullor dhe te drizave, ne vendin e quajtur Gjembi i Bilos.
Xha Karafili ishte martuar me gege Bedrine, e cila rridhte nga nje familje fisnike, por, per fat te keq, njerin nga syte e kishte te verbuar dhe nuk lindi femije. Ajo ishte mjaft e dashur dhe e dhimbsur e me zemer te mire. Miresine e saj pafund e kishim provuar ne te vegjelit, kur na jepej rasti te shijonim pekmezin qe bente ajo dhe petullat me vaj ulliri e me mjalte qe na servirte, kur i shkonim ne kasollen shtepi.
Xha Karafili ishte bujk i mire dhe vreshtar i kualifikuar. Ne ledhet midis parcelave te arave llomera, Ai u kishte ngjitur drureve frutore dhe atyre pyjore, pjergulla e u sherbente me esnaferi. Hardhia me rrush tavoline, te cilit ne Kalivac i thone razaki, ishte me e preferuara . Thone se kalivacasit e kishin sjelle kete varietet, nga Korinthi i Greqise e ai ishte pershtatur per bukuri ne klimen e Kalivacit e me tej. Karafil Mahmuti, me djersen e ballit e me aftesi, kishte krijuar nje ekonomi bujqesore per t’u patur zili. Pervec arave te begata, bltarise dhe blegtorise, ai kishte dhe shume miq e shoke, ne Kalivac e ne fshatra te tjere. Ne Krahes, ishte e martuar motra e tij, Hasime Mahmutja, e cila kishte shkuar nuse ne deren e fisnikut Sulo Barjami, ne bregun e Llakajve. Sipas gojedhenes, te paret e Sulos, kishin zbritur prane pronave, nga Krahesi i siperm ku kishin patur mbiemrin Silaj. Hasime Mahmutja, ne deren e Sulo Barjamit kishte lindur shume femije, djem e vajza, te cilet “pushtuan “ vendin e dolen neper bote. Xha Karafili ne rolin e lajmesit, kishte per qellim t’u bente mire te dyja paleve: Si Xhevit Malkos dhe Sulo Barjamit duke bere cift Lumturine me Tefikun.
Sipermarrjen e xha Karafilit e nxiti, lidhja miqesore e tij me Sulo Barjamin por dhe nje rrethane e re e cila mundesoi lidhjen me Xhevitin kryenec. Ne janarin e vitit 1957, Xha Karafili lidhi nje marreveshje ekonomike me Xhevitin. Ai kishte nje tufe me dhen, te cilat i futi ne tufen e qinosur, me afat pesevjecar, me mjeshtrin e mbareshtimit te dhenve, Xhevit Malko nga mehalla e Ahmetajve. Kjo nuk ishte e vetmja lidhje miqesore mes dy fiseve te fisem. Refati, vellai i vetem i Karafilit, ishte i martuar me Mushon, te bijen e Musa Mehmetit dhe te Hysnijes kapdane. Xheviti ishte kusheri i dyte i xha Musait. Karafili synonte ta thellonte miqesine me Nelajt, mbasi te fismit mbeshteteshin tek njeri – tjetri, prandaj tentoi per te lidhur nje fije te re miqesie. Mirepo Xheviti ishte kokeforte e nuk bindej lehte per te hedhur nje hap te tille. Ai kishte vetem nje vajze dhe kerkonte siguri per te ardhmen e saj. Fukaralleku i skajshem nuk ia kishte ulur kokeen cobanit te dhenve, perkundrazi, djersa e ballit qe kishte derdhur dhe rreziqet qe kishte kaluar ia kishin shtuar krenarine.
Kushtet e qinosise te re, u formuluan ne nje akt te shkruar, autor i te cilit pata fatin te ishja une. Ndonje sfond juridik, ne ate mjedis e nga ai grup bshkeautoresh, asqe mund te pretendohej; sidoqofte, kushtet e qinosise, per te dyja palet u fiksuan, sipas normave zakonore, me saktesi. Mbasi nisi te fumksiononte ne praktike marreveshja, Karafili hynte e dilte lirshem ne shtepine e qinosarit. Atij i ra ne sy e bija e Xhevitit, Lumturia, e cila, pavaresisht se ishte e imet ne shtat, kishte te misheruara tipare te qenesishme, sa i takon shkathtesise, zgjuarsise dhe zotesise per te punuar, ne are apo per te mbajtur shtepine. Karafili, duke gjykuar thjesht e mencurisht, konkludoi se e bija e Xhevit Malkos, fisnike ne gen e “drite”, ne tere qenien e saj, ishte e zonja te ngrinte nje familje te shendoshe e te perballonte sfidat e kohes. Pas disa bisedave miqesore, te dy qinosaret, arriten ne perfundimin fatlum, per ta konkretizuar kete lidhje krushqie. Me ne fund, Lumturia u fejua me Tefik Sulon dhe, mbasi kembyen “nishanet”, nisen pergatitjet per dasmen e pritshme.
Ne vitet per te cilet behet fjale, gjate fejeses, deri sa te realizohej martesa, te fejuarit nuk komunikonin me njeri – tjetrin. Kur “ ndahej dita” e caktohej dasma, kandidatja per nuse nuk duhet te dilte nga shtepia dhe njerezit e dhendrrit, nuk duhet ta veshtronin ate. Karafili, beri cmos, te pakten te gjente rastin per te shkembyer dy fjale me nusen e ardhshme. Lumturia, bente cmos qe kjo te mos ndodhte dhe ishte teper e kujdesshme. Nje dite, lajmesi qinosar, me synimin te shikonte te fejuaren e nipit te tij, erdhi ne Ahmetaj, qe ne mengjes, ne kohen kur Xheviti nxirrte dhente nga kasollja. Ai e dinte se Lumturia do ta ndihmonte te atin duke ngare dhente. Tek rrugica prapa shtepise te Bejekos te Mino Jaces, u takuan dy qinosaret e po kuvendonin, me ze te larte. Lumturia, e cila e kapi “cepin” e bisedes mes tyre, u kthye mbrapsht, vrullshem dhe “fluturoi”, e zbathur, midis poplave, kaperceu gardhin e kopshtit tone, u fut ne kasollen shtepi dhe mbylli deren nga brenda. Keshtu, me zgjuarsi e me shkathtesi, ajo u shpetoi syve te lajmesit nga Margellici. Lajmesi plak, per te pare nusen e nipit, kishte marre gjithe ate udhe, por i doli mundimi huq dhe e pati te pamundur ta realizonte qellimin.
Ne fund te muajit tetor te vitit 1957, u realizua dasma e Lumturise me Tefik Sulon. 2 – 3 muaj para dasmes, Xheviti, me qellim qe te grumbullonte ca para per te pergatitur pajen e Lunturise, u fut ne nje pune shteti. Punimet kishin karakter ndertimi; synohej perforcimi i nyjes ku mberthehej pallamari i lundres, ne anen e Kalivacit, ne shkemb, diku prane Burimit te Madh. Parate qe fitoi Xheviti, nga puna ne lunder ishin te pamjaftueshme per te bere gati plackat e nuserise te koces te vetme. Paje i thencin, mezi u mbushen 2 valixhe me petkat me te domosdoshme dhe dhuratat. Duheshin para te tjera. Xheviti fukara nuk kishte mundesi ku ti gjente. I kerkoi borxh nje mikut te tij, jo nga Kalivaci, por ai i tha: “ Ti je fukara, ku do ti gjesh qe te mi kthesh parate”? Ishja ne shkollen e mesme, ne Korce e nuk mund te kontribuoja. Vellai tjeter, Dilaveri, sapo kishte mbushur moshen 10 vjec e nuk e merrte njeri ne pune. Per fatin tone, ne ate kohe, ndertohej nje linje e re telefonike, ne zonen tone dhe ne ndermarrjen e Poste Telegrafe Telefonit te rrethit te Tepelenes, punonte djali i teze Lalase, nga Toci – Nebi Hasan Beqiraj. Ai ishte i fuqishem, fizikisht edhe pse me nje dore te prere dhe kishte ndikim te madh ne ndermarrje, si komunist i devotshem.
Edhe pse nuk e kishte moshen per t’u pranuar ne pune, me ndikimin e drejtperdrejte te Nebiut, Dilaverin e regjistruan si punetor ne ndermarrjen e Poste Telegrafe Telefonit. Brigata ku bente pjese Dilaveri, terhiqte telat e telefonit. Kjo pune kerkonte shume fuqi te cilen vellai im nuk e kishte. Po me nderhyrjen e kusheririt te pare, u gjend nje variant tjeter. Punetoret, ne vapen e atij gushti pervelues dhe ne muajin pasardhes, perveloheshin per uje. Linjat telefonike kalonin koder me koder, andej nga burimet e ujit te pijeshem ishin te rralle. Dilaverin e caktuan t’u conte uje punetoreve, me gjyma, pune te cilen Ai e perballoi, jo pa probleme. Sic rrefen vete Dilaveri: “ Me rrogen e atyre tre muajve kur kishja pushimet verore, grumbullova aq para, sa i bleva motres nje fustan, ndriloje ( tip fesh – feshe), per paje”.
Ne dasmen e Lumturise nuk mora pjese. Babai ma njoftoi diten e dasmes por nuk me dergoi ( se nuk kishte) para, per te rrugetuar. E festova, si munda martesen e motres te vetme, por nuk u gezova dot si te tjeret, ne mes te dasmoreve. Vetem ne pushimet e dimrit, ne muajin janar te vitit 1958, “ dajos ne horizont” iu krijua mundesia te shkonte ne familjen e re te motres Lumturi. Ne Korce, ishja ne mes te korcareve, te cilet visheshin me sqime e mbaheshin mire. Jetoja ne konvikt dhe ekonomia ime, ishte ndoshta me e dobeta mes konviktoreve. Aq ngushte ishja nga ana ekonomike sa, me veshtiresi gjeja 10 leke per t’u qethur, jo me te paguaja rrugetimin nga Korca ne Tepelene.
Dasma e Lumturise u be ne javen e fundit te muajit tetor te vitit 1957. Ishte dasma e pare ne shtepine e Xhevit Malkos sa u perket femijeve te tij. Fukaralleku i familjes tone, vertet ia kishte “rrudhur” mundesite ekonomike Xhevitit, por, kurrsesi nuk mund te thuhet e njejta gje dhe per zemergjeresine e tij dhe shpirtin si det. Ne shpirtin e atij njeriu kishte perhere behar. U mblodhen per te percjelle Lumturine nuse jo vetem Nelajt dhe mehalla e Ahmetajve, sic e donte zakoni i vendit, por e gjithe miqesia e familjes, kudo qe ndodhej. U be dasme e madhe; dasme me zemer, jo vetem me thela e gatime te rralla. Ne trapeza kishte shume bujari e gezim; zjente kenga labce e dollite pasonin njera – tjetren. Shirat e rrembyeshem, karakteristike e asaj periudhe, nuk i penguan dasmoret ta benin festen, te gezueshme, sic i takonte. Zonja e Madhe dhe Xheviti, e shkrine tere kapitalin qe kishin akkumuluar per ate dite.
Erdhen krushqit; te kapardisur e cakerqejf, te hipur mbi kuaj. Te gjithe kishin lene mustaqe; ne koke mbanin qylahe te bardhe, me “ antene” ose kapele me strehe dhe ishin rruar e qethur dhe te veshur me rroba serioze, se shumti te zeza. Karafil Mahmuti, me rol te dyfishte: si dajua i dhendrrit e si lajmes, pinte raki rrushi, nga ducja qe kishte me vete, e kendonte, gezonte e bente shaka, si rralle ndonje here. Nje kale i kuq, azgen por i urte i pajisur me aksesoret e nevojshem ( ne ate kohe, nusja merrej me kale me shale, ose me samar; kali qe do te merrte Lumturine nuse ishte me samar, me shilte siper dhe me fre e yzengji) ishte caktuar per nusen. Ate e kishin lene pa kalores mbi vete mbasi keshtu e kerkonte tradita. Krushqit, disa te njohur e te tjere te panjohur, per vendasit, u priten ne avlli. Sipas tradites, derisa burrat qe do ta shoqeronin Lumturine u bene gati per udhe, krushqit dhe pritesit shkembenin batuta. Kush tja hidhte njeri – tjetrit. Me te hipur kocja ne kale, nga ana jone, grate kendonin kengen :
“Udhe e mbare moj bije!
Te na dalc e mire;
Udhe e mbare moj kece;
Mos benec e keqe…”!
Disa burra, te fisit e te mehalles qe kishin arme me leje, qelluan, ne shenje pershendetje, disa here dhe uronin: “ Te trashegohet vajza, xhaxhako”! Mes tyre ishte Mehmet Musa Nelaj; Muhedin Salih Nelaj; Ali Pasho Nelaj; Shyqyri Abedin Haderaj e ndonje tjeter. Lumturine e shoqeruan deri ne shtepine e dhendrrit, ne Llakaj te Krahesit, njerez te fisit tone, te forte, te shkathet dhe nga ata qe ishin zoter qosheje. Grupin e shoqeruesve e kryesonte fisniku Ali Pasho Nelaj; ne dergate ishin: Skender Muharrem Nelaj; Reshat Resmi Nelaj; Mehmet Musa Nelaj dhe te tjere.
Krushqit, per te ardhur ne shtepine tone, ndoqen udhen qe vejn nga Lisat e Hyset, neper udhen e lashte automobilistike qe kane ndertuar austriaket, ne Luften e Pare Boterore, dolen ne mehallen Beqiraj, ne Derrase, ne Perroin e Llaskos, tek shtepia e Safet Ahmetit dhe erdhen ne shtepine ( kasolle) te nuses. Karafil Mahmuti ishte udherrefyes, por dhe te tjere krushq, nuk ishin te paditur, mbi udhet qe te shpinin ne avlline tone.
Sipas tradites, mbasi moren nusen, krushqit, per te vajtur ne shtepine e dhendrrit, ne Krahes nuk duhet te kalonin ne te njejten udhe, nga erdhen. Ata dolen tek Buza, neper udhen e pjerret zbriten tek Shtegu i Veldonit, u ngjiten ne Fierin e Metes dhe moren udhen neper Arat e Buta, dolen ne Saloniq dhe zbriten e dolen afer qendres te lokalitetit te Krahasit, pastaj, neper shtratin e udhes automobilistike qe te con ne Fier, mberriten ne Llakaj, ku, gjithashtu ishte e ngrehur dasma.
Ate dite, nuk pushoi shiu. Shi i dendur, m ere. U shkrehen qiejt. Dikush , nga dasmoret tha:” “Paska kruajtur tiganet dhe kusite e Xhevitit, Lumturia”! Nje tjeter ia priti: “ku ti gjente ato, me lakra eshte rritur kocja”. Udha nga kaluan krushqit me nusen mbi kale, ishte tejet e veshtire. Ne pjesen me te madhe, ajo kalonte neper monopate, ne ate udhe ku shkojne vetem dhite. Guret e bardhe e te medhenj qe mbushin udhen, i pengonin kuajt per te ecur me shpejtesi. Tek Shtegu i Veldonit, ishin disa shkembinj te medhenj dhe nje shkalle e larte. Ne ngjitje shkallet bene qe kali te gulconte e tentoi te pengohej. Skenderi qe mbante per krahu Lumturine, kur pa se rrezikohej per tu rrezuar nusja, sikur ta parandjente rrezikun, i bertiti kalit:” Plac, te hengert butri; yt zot, nuk te paska dhene tershere mbreme, por te paska dhene elb”! E degjoi Lumturia mbi kale e qeshi, lehte ( u ksinj). “ Pusho, Ti, i tha Skenderi, se na turperove”! Dilaveri, si vella i Lumturise, ne vend qe te percillte motren tek burri, ishte me dhente e qinosise ne Fierin e Metes, dhe e veshtroi karvanin e krushqve tek ngjitej udhes se verber per ne Arat e Buta. Ne vend te tij, Xhaxhakua caktoi Reshatin, i cili ishte rritur me Lumturine dhe te dy kishin pire sise, tek nenat e njeri – tjetrit.
Gezimi dhe te shtenat me arme, ate nate u shperngulen nga Nelajt e Kalivacit ne Llakaj te Krahesit, ku krushqit u priten me nderimet qe u takonin dhe Lumturia, me gezimin qe shkaktoi ardhja e saj. Midis dy familjeve, miqesia e lashte u riperteri e u dyfishua. Hasime Mahmutes, i erdhi ne vater, nje nuse, por nje nuse jo si te tjerat; ate do ta kishte: Nuse, bije dhe shoqe, me te cilen Ajo mund te bisedonte sikur te ishin dy motra, jo si nusja me vjehrren.
Ne Tirane, me 28 nentor 2018 Shkrojti Niazi Nelaj – vella i Lumturise
Fund i pjeses te pare; pjesa e dyte vijon, ajo perfshin jeten e Lumturise ne Llakaj.
Mokrat simotra te mullirit
Ne Kalivac te Tepelenes, qe ne kohe te kohes ka ekzistuar nje mulli bloje me emrin: Mulliri i Gurres. Ky mulli e ka marre emrin nga vendi ku eshte ndertuar. Te paret e Dukeve te Gusmarit te rrethit te Tepelenes, duke shfrytezuar ujet akullt e te qarte, si kristal qe buron nga shkembi buze Vjoses, invenstuan ndertimin e nje tuneli rreth 200 metra te gjate dhe nje kanal per te prure ujin, ne filaqine e mullirit. Nje mur i larte mbajtes, i ngritur me gure te skalitur e i lidhur me llac gelqere, se bashku me tunelin e gjate dhe me aksesoret qe realizojne blojen, formojne nje ansambel te bukur e me vlera historike, disa nga te cilat, i ka perpire vandalizmi. Ne kete mulli bloje, zakonisht benin miell fshataret nga Kalivaci i Tepelenes; disa nga Kuta e nga Corrushi por dhe nga fshatra te tjere. Ne kohe me lageshti, kur ne filaqite e mullinjve sezonale si ai i Shehut, ne Corrush, te Celos e te Malos, ne Toc, kishin uje e rralle here ne ate te Sinanet, vinin per te bluar edhe banoret e kalivacit.
Nese ishin te shumte ata qe bluanin ne Mullirin e Gurres kishte disa shkaqe qe e determinonin kete. Para se gjithash, ujet qe rrotullonte rroten e ketij mulliri, buronte nga shkembi e fryhej nga lumi prane dhe nuk shterronte kurre; si ne dimer dhe ne vere. Ndoshta cmimi i bluarjes ne kete mulli, ishte me i ulet nga ai i mullinjve me vije uji te grumbulluar nga perrenjte apo nga rrekete, mbasi uji i tij sigurohej pa shpenzime shtese. Faktori baze qe i mbante te lidhur fshataret e treves, me kete mulli, mendoj se ishte cilesia e larte e miellit dhe sjellja dashamirese e me korrktese e mullisit nga Nivica – Mufit Xhaferi ( Qamili). Mufiti ka qene menaxher i Mullirit te Gurres qe ne femijerine time. Ai u pershtat, natyrshem me fshataret e Kalivacit dhe, me qendrimin e tij, u be i preferuari i tyre.
Familja qe krijoi Mufit Xaferi ( Qamili), ne Kalivac te Tepelenes, njihej si cerdhe tejet humane dhe korrekte. Nena e tij, Merushja dhe bashkeshortja Hasime, dy labushe te tradites ishin shume punetore, pastertore, dashamiresi e me shpirt human. Ato te dyja dhe vete Mufiti ishin shume bamires. Bamiresia e tyre kishte natyre te ndryshme. Nese Mufiti ishte tolerant dhe e bente njerin sy qorr e njerin vesh te shurdhet kur ishte puna per te marre ujemin duke u bere leshim atyre qe sillnin per te bluar pak drithe, ose e fshinte mire, qe te mos mbetej asnje breze miell ne folene ku fle rrota e mullirit. Me bie ne mend nje dialog i tij me Nenen time, kur ajo kishte cuar ne mulli 20 kg miser per te bluar: “ Po cfare ujemi te te marr ty, moj Zonje? misrin tend do ta mbajne veglat e mullirit qe bluajne drithin; apo nuk e kam mullirin pas grurit”? Dhe nuk i mori fare ujem. Dy grate qe banonin ne nje shtepi me Mufitin, si nena te dhimbsura, kur familja Xhaferi pajtoi yzmeqar bonjakun Reshat Resmi Nelaj, ne moshe 11 vjec, pas pervojes se pare te yzmeqarit qe pati tek Sefedin Brahimi, ne Corrush, e trajtuan ate, jo si yzmeqar, por si djalin e shtepise.
Ata qe vinin per te bluar drithe ne Mullirin e Gurres, nga mhallet e Pusit, te Kalivacit, nga Corrushi e nga Kuta kalonin neper kalvarin e nje udhe dhish, mbi shtrat guror, mjaft te veshtire. Udha kalonte buze lumit te Vjoses dhe midis shkembinjve te larte qe bien si thike, ne te dyja anet e lumit, tek Shkembi i njohur i Ylynecit. Ajo udhe ishte mjaft e ngushte dhe kalonte neper nje shtrat te rreshqitshem guri gelqeror. Udha, nga Sheshi i Donijes, deri ne Mullirin e Gurres, ishte mjaft e rrezikshme; ajo kalohej me veshtiresi edhe ne kembe, jo me me kafshe dore te ngarkuara me drithe. Vetem Sheshi i Veshtit, ne hyrje te te cilit ka qene nje murane dhe poshte tij ishte nje shpelle ku mund te strehoheshin rreth 350 krere dhi, sherbente si sheshpushim, mes nje lendine me bar e me shkurre perrali, xine, e drize.
Sa here e kam pershkuar ate udhe, ne kembe, here i zbathur e here me opinga prej lekure lope te thare, te cilat beheshin mjaft te rrezikshme se rreshqisnin me keq se podkonjte e kuajve te ngarkuar me drithe. Kur udha behej e rreshqitshme aq sa nuk e menaxhoja dot capitjen i mbathur, i hiqja fare opingat prej lekure dhe atehere, poplat e gureve mi nxinin kembet e Nena, kur ktheheshim ne shtepi, mi pallakoste me qepe e me kripe.
Para se te mberrinte tek Mulliri i Gurres, udha kalonte thuajse ne buzen e ujit. Po te ngrije koken lart e te veshtroje ate shkemb gjigand, mi vete, dukej sikur ai do te rrezohej e mund te te zinte perfund. Kalimtarin e kapte paniku mbasi ai gjendej midis “dy zjarreve” e nuk dinte nga te ruhej; nga shkembi i thepisur mbi koke apo nga valoma qe kalonte poshte kembeve, me uterime, duke feshferitur si rezultat i prekjes te gjetheve te rrapit, pas vales te ujit.
Per shkak te terrenit shkembor ne te dy krahet, ujet e lumit, aty shtonte shpejtesine e ngushtonte rrjedhen. Ne stinen e veres, kur ujet e lumit paksohej dhe djemte e moshes time, zbritnin nga Doreza per tu lare ne lume, ngaqe shtrati i lumit ngushtohej shume, pa e njohur njeri – tjetrin, qellonim me gure lumi dhe shanim shoqi – shoqin me fjalor rruge.
Kur shkonte ne mulli, Nena me merrte me vete, per “ trim”. Ajo, zakonisht shpinte per te bluar rreth 30 kg. Drithe; miser apo grure. Sasia ishte e paket dhe radha per te bluar mund te qellonte jo nga drithi (lloji) qe shpinte Ajo. Problemi ishte i mullisit, mbasi ai duhet te ishte mjaft i sakte gjate pastrimit te folese ku mbetej mielli paraardhes, ne menyre qe te mos perziheshin drithrat. Edhe lodhja e mullisit ishte me e madhe. Drithin qe shpinte ne mulli, Nena ime e ngarkonte ne shpine me nje pale terkuza te thurura vete, ne rruge artizanale prej fijesh leshi te dhirte. Me ngjante sikur kishte ngarkuar ne kurriz shkarpa te mbledhura per tu ngrohur, ne Kocimare apo gjethe per shtjerrat, te cilat i bente ne Kurrizin e Mbretes ose ne Fierin e Metes.
Sasia e drithit qe conim per bluarje, zakonisht ishte nga racioni muajor qe merrnim, sipas frymeve, ne depot e fshatit Turan te rrethit te Tepelenes, ose nga pjesetimi i sasise te drithit qe kishim ne dispozicion te familjes i cili depozitohej ne nje harar (thes i madh), qe ndodhej ne fund te kasolles. Ne te shumten e rasteve, sasia e drithit qe shpinim ne mulli nuk ishte as sa njera ane e barres te kalit. Atehere, per te plotsuar ngarksen, Zonja e Madhe e Binajve, mbi thesin me drithe me merrte dhe mua, e une, nga kenaqesia tundja kembet qe me vareshin, sikur te kishja hipur mbi kafshe. Benim nje cope udhe keshtu, e une, jo vetem shlodhesha por merrja pak veten e me “ vinin gjunjet”, te cilet me ishin “ prere” nga te pangrenet. Ne rastet kur une ndihesha mire, Nena, bente dru zjarri, nga drizat, perrallet dhe meretet e degraduara, te cilat ishin me peshe me te vogel dhe i bente si demek e i hidhte ne kurriz, siper miellit, per te plotsuar ngarkesen.
Mullisi nga Nivica Mufit Xhaferi ( Qamili) dhe dy grate qe kishte ne shtepi, flisnin nje gjuhe te llastuar labce, me akcent nga Kurveleshi i Siperm, e cila u shkonte bukur per shtat kalivacasve. Te dyja grate zemermira dhe bujare, nga pervoja e jetes, kishin mesuar se grate qe vinin per te bluar, me drithe ne krah, te shoqeruara nga femijet e tyre meshkuj, zakonisht i kishin femijet te pangrene e me fytyre “te prere”, nga urija. Ato, derisa te bluhej drithi, shpejtonin per te ardhur ne mulli, me nje tas me pershesh, apo me trahana, per te ushqyer femijet shoqerues. Shpirti i tyre bujar i kishte bere ato gra si “ engjell mbrojtes” i bashkefshatereve te mi te varfer.
Mufiti, priste sa te kalonte mulliri ne bluarje te llojit te drithit qe shpinte ne mulli Nena ime dhe kujdesej qe misri te bluhej pas misri e gruri pas gruri. Ai e bente nje sy qorr e nje vesh shurdh dhe ne raste te vecante nuk merrte as ujemin qe i takonte. E kam degjuar vete kur dialogonte me Zonjen time, te ciles, me dashamiresi i thoshte: ” Cfare ujemi te te marr nga ty moj Zonje e Xhevitit? Drithi yt do te mbetet neper guret e blojes; cfare te marr une e cfare do te cosh ti ne shtepi”? Dhe nuk merrte fare ujem. Bamiresi e paster kjo!
Titulli i ketij shkrimi eshte disi intrigues. Mua keshtu me ngjajne: Sikur mokrat jane simotra te mullirit. Dhe kete pozicion nuk e kam zene mekot. Perfundimin e bazoj ne logjiken e thjeshte se: si mulliri dhe mokrat bazohen ne te njejtet principe funksionimi dhe te dyja si rrjedhoje e shtypjes se drithit na japin miellin jetedhenes. Koncepti i bluarjes, mbetet i pandryshuar per te dy rastet. Mokrat, ashtu si guret e mullirit jane dy; njera poshte e tjetra siper saj. Mes tyre kalojne kokrrat e drithit, te cilat, ne saje te presionit ( shtypjes) qe ushtron pesha e gureve mbi mbi to, therrmohen e behen pluhur ( miell). Nen efektin e forces centrifugale qe perftohet nga rrotullimi i gureve te mullirit (mokres), me shpejtesi, brezat e miellit ose pluhuri i tij, shkon ne periferi e grumbullohet ne nje kthine te posacme, nga ku mullisi, me nje lopate druri mbush thesin e klintit te tij.
Jo te gjithe bashkefshataret tane e kishin shansin per te cuar drithe, ne mulli. Ata qe dispononin pak drithe, per te perftuar miell, familjaret vinin ne perdorim mokrat. Duhet thene se cilesia e miellit qe perftohet nga bluarja ne mulli eshte me e dobet nga ajo qe perftohet nga bluarja ne moker. Njeherazi nuk mund te diskutohen perparesite e bluarjes te drithit ne moker. Po te kesh moker ne shtepi, drithin e bluan me shpejt e kur te nevojitet dhe nuk angazhon nje njeri, tere diten, per te cuar drithin ne mulli. Mokrat jane te domosdoshme e te pazevendesueshme kur behet fjale per te pergatitur zairete e dimrit. Copetimi i kokrrave te grurit per te pergatitur bollgurin, nepermjet bluarjes ne moker ka vlera te pazevendesueshme. Keshtu dhe copetimi i kokrrave te bizeles, kockullave, batheve etj. te cilat nuk ia vlen ti cosh ne mulli.
Ne Kalivac te Tepelenes, ne cdo mehalle kishte nje e me teper pale mokra. Ato familje qe nuk dispononin mokra te tyre, kur u duheshin, merrnin hua, tek gjitonet. Ne Hysodosaj psh. Kishte mokra ne shtepine e Ahmet Fejzo Pashaj, ne maje te bregut dhe ne ate te Hysen Mahmut Alidervishaj, e cila ishte e pozicionuar ne hyrje te mehalles. Ne Ahmetaj, familja e Musa Mehmet Nelaj, kishte dy pale mokra; njera, me prmasa e me peshe me te madhe qe sherbente per te bluar drithera buke, kurse tjetra, me e vogel, ishte me e lehte dhe sherbente per te bluar kockullat, bizelet, bathet etj. Familje tjeter qe dispononte moker, ne mehallen tone, ishte ajo e mjeshtrit te mjeteve te kesaj natyre, Muharrem Kamber Deraj. Mokrat e gege Tajanes, i kishim si tonat e i merrnim ne cdo kohe qe na duheshin. Ne mehalle te tjera mokra ka patur shume, si tek Mucoimajt, Bejomalajt, Cinajt etj, por ne nuk arrinim ti merrnim ato, per shkak te distances dhe peshes te rende te tyre. Te lehta dhe fine ishin mokrat qe kishte ne familje Shefit Qazimi dhe Hysenajt, ne Hasanimeraj, Danajt, Dulajt etj.
Mokrat perbeheshin nga dy pjese ( gure) te rrumbullaket. Pjesa e siperme ishte me e lehte kurse e poshtmja me e rende dhe sherbente si bazament. Pjeset e brendshme te mokrave ishin te sheshta e te gdhendura me kujdes; pjesa e siperme i perngjante nje kubeje, ne njeren ane te saj ishte nje cope dru i futur, ne nje fole, me diameter sa druri, i cili sherbente per te rrotulluar mokren. Nje bosht prej druri te forte me diameter sa vrima qe ishte hapur per te lidhur dy pjeset e mokres sherbente dhe si vend ku binin kokrrat e drithit te cilat copetoheshin si rezultat i ferkimit te dy pjeseve te mokres. Guret qe perbenin dy pjeset e mokres, domosdoshmerisht duhet te ishin prej graniti te zi, i cili eshte mjaft i forte, punohet me lehte me dalte, nuk ka damare dhe gjate ferkimit nuk copezohet e nuk leshon grimca ( cifla). Pesha e mokrave shkon deri ne 50 kg. Ato jane veshtiresisht te transportueshme, jo vetem per shkak te formes por dhe te peshes. Pjeses te siperme te mokres i hapej nje grope ( vrime) ne te cilen vendosej nje cope dru, i forte, i cili sherben per te rrotulluar mokren.
Ketij pershkrimi mendoj ti shtoj nje ndodhi, e cila, pavaresisht se ka karakter vetjak, mund te sherbeje sadopak per njohjen e kalvarit te rende te urise qe kane perjetuar shume bashkefshatare, ne vitet ’50 te shekullit te shkuar, kur, ne mbare vendin kishte pllakosur zija e mallekuar e bukes.
Ishin vitet e NEPIT ( politika e re ekonomike alashqiptarce, e kopiuar, sipas modelit sovjetik te politikave ekonomike te pas Revolucionit te Tetorit. Kjo politike konsistonte ne faktin se disa fshatareve qe prodhonin drithera buke, shteti “u rrinte mbi koke”, si skifter, dhe u konfiskonte, pa shperblim cdo kg drithe qe gjykohej se ishte pertej nevojave te familjes bujqesore. Shteti i atehershem dinte edhe kamaret ku pillnin pulat e fshatarit dhe ua maste koken me pe atyre. Spiunet, me e pa shperblim, te zellshem per cdo informacion qe jepnin, krenoheshin me punen qe benin, pavaresisht se demtonin gjitonin. Disa bashkefshatare, te tromaksur nga frika e konfiskimit te drithit, nuk dinin ku ta futnin ate cike bereqet qe kishte prodhuar ara e tyre. Kam pare me sy, si e fshihmin disa njerez te fisit tim, neper shkurret e Brinjes te Qendret, te futur ne thase qe nuk depertonin ujin, ate dore drithe qe kishin hequr menjeane per dite te veshtira. Ndonjeri qe donte te shiste dicka, per te blere sende industriale, te cilat, ne ate kohe gjendeshin me veshtiresi e kishin cmime “te kripura”, kerkonin siguri te madhe, e ruheshin fort per tu shpetuar syve te spiuneve. Para ne qarkullim kishte plot, por mallrat ishin deficitare. Per te shitur nje karroqe drithe, kerkohej te ruhej ne maksimum fshehtesia. Per te arritur kete, te interesuarit shfrytezoheshin miqesite, krushqite, lidhjet e gjakut e cdo shkalle njohje.
Ne ate kohe, Babai yne punonte ne Minieren e Selenices, ne sektorin Kume, nen toke dhe fitonte para, por ne ushqeheshim me lakra te ziera, te cilat, here u hidhnim kripe e nje pike vaj e se shumti i hanim pa to. Te veshtire e kishim kur shkonim ne shkolle mbasi e merrnim buken me vete, ne torben e librave. Kur shoqet dhe shoket e klases, nxirrnin buken me gjalpe apo me gjize, te lyer persiper, ne, pabuksit, na vinte turp te nxirrnim lakrat ndaj nuk merrnim me vete asgje per te ngrene.
Kur vinte ne shtepi, nga Selenica, Babai na sillte ne nje torbe me disa buke gruri, te cilave, ne te vegjelit u thonim karavele. Gezonim e i hanim si gjelle. Nena na i priste ne rriska te holla e i raciononte, qe ti kishim per disa dite. Ne nje ardhje te radhes, Babai solli nje tufe me kartmonedha, te cilat kishin vleren e fleteve te fikut. E mbaruam buken qe na pruri babai nga Selenica e iu kthyem lakrave te ziera. Duke shfrytezuar lidhjet e shpallura e te pashpallura, nje dite, te dy me Babane, morem udhen per te blere grure tek nje miku i tim eti ne nje mehalle tjeter.
E doja shume Babane, me kishte marre malli per eren e tij. Ato dite qe qendroi ne familje nuk i ndahesha kemba – kembes; merrja dhe nga pjesa qe u takonte femijeve te tjere te tij. Edhe ne kete “ operacion te rrezikshem”, nuk iu ndava tim eti. Ai e dinte rrezikun se te dy mund te binim me lehte ne sy te spiuneve por, deshi, sdeshi, nuk ma prishte dot, prandaj me mori me vete.
Ishja i pangrene e kembet nuk me mbanin. Babai ishte si une, por mbahej burre e nuk e jepte veten perpara meje. Udha ishte rreth 40 minuta. Ajo gjarperonte neper nje palo monopat qe shfrytezonte rrekte e ujerave, ne ate faqe te pjerret, te mbuluar me shkurre. Ishte udhe ku qarkullonin kryesisht dhite, por kalonin dhe njerez. Kakerdhite e dhive, disa nga te cilat ishin te fresketa dhe pllakat e gurit gelqeror, e benin te rreshqitshme, udhen, kur shkelje mbi to. Babai im ishte rritur coban me dhen dhe i kalonte shtigjet me shkathtesine e nje sorkadhi; une nuk i ndahesha kemba – kembes, si lepur, duke vrapuar qe ta arrija.
Mberritem ne shtepine e mikut te babait, ne ate mhalle te bukur fisnikesh, ne ate maje bregu ku shtepite dukeshin sikur i kishte vendosur njeri, me dore, prane njera –tjetres. Rrallehere shkoja ne ate mehalle te larget, vec ne raste te vecante, sidomos kur dilnim per te festuar Diten e Veres kur mblidheshim nje tufe femijesh te nje moshe, me ne krye nje vajze ose djale, qe sherbente si udherrefyes. Shkonim dere me dere e merrnim prej nikoqireve shume dashuri e falmeshendete per prinderit tane. Banoret e mehalles ku shkonim nuk i njihja fizikisht ndonese nga rrefimet e te moshuarve te fisit tone kishja mesuar se kemi dhene e kemi marre dhe se kemi lidhje miqesore me “x” e me “y” familje. Fluturoja nga gezimi se do te blinim buken e jetes. Gezoja se ishja pjese e dergates dhe do te kontribuoja sadopak per te ushqyer te mite.
Nga gezimi i asaj qe pritej nuk e ndjeva fare udhen qe pershkuam edhe pse kishim rrugetuar rreth 40 minuta. Kur te kthehesha ne shtepi, me nje torbe me grure, do te futja dicka ne stomak e do te shuaja urine. I zoti i shtepise, nje burre i tradites, i zgjuar e i beshem, me pervoje jete, banonte ne nje shtepi dykateshe te orientuar nga udha kryesore. Ai e vrojtonte dhe e kontrollonte si ne pellembe te dores kalimin e njerezve ne ate udhe te verber, mes shkurreve.
Na kishte pikasur, dhe sic duket e dinte qe do te shkonim ne shtepine e tij, ndaj e hapi vete porten e avllise dhe na udhehoqi te ngjiteshim ne katin e dyte te baneses, meshkalle se jashtmi. E ndoqem nga pas dhe u gjendem ne nje ode te shtruar me dhoga.
Burri qe na mireseardhi e na priu, u terhoq ne nje konak tjeter, ngjitur me oden ku qendronim une dhe Babai, i cili komunikonte me oden dhe, pas pak u kthye me nje thes ne dore ku kishte futur nje sasi bereqeti ( aq sa ishte porosia jone). Pa vonese nisi “operacioni i fshehte”. Pazari ishit – blerjes ishte paracaktuar e kushtet ishin vndosur qysh me pare. Nje karroqe grure ( afersisht 10 kg), kushtonte 30.000 leke. Po vrojtoja me syceltesi veprimet e shitesit te grurit. I dridheshin duart e i merrej goja nga padurimi e nga droja. Thua se vuante nga parkinsoni. Ishte mjaft i emocionuar e i tensionuar. Druhej se mos e kishin spiunuar shpirtkatranet. Mu duk sikur po shiste shpirtin, jo grurin. Aq i hutuar ishte burri sa nuk i shkoi mendja te me jepte nje melle ( cope) buke, sa per te “ prere” urine.
Babai, hodhi ne krah thesin me grure e, ne te dy, njeri pas tjetrit dolem nga porta e avllise ne shoqerine e te zotit te shtepise e u nisem ne udhen e kthimit; andej nga kishim ardhur. Nuk pame asnjeri nga fqinjet, as ne avllite e tyre; as ne udhen me gure brendaperbrenda mehalles. Cdo njeri veshtronte punet e tij.
Me hapa te rende e me capitje si te pertuar, te lodhur e me kembe qe shkonin sa andej ketej sikur te kishim pire alkool. Udha e verber, tere gure dhe rrenjet e shkurreve qe kishin dale ne siperfaqe nga gerryerja, perbenin pengese tjeter per te ecur normalisht. Monopati dredhonte, udha ishte plot me popla; anash kishte plot shkurre: xine, perralli, mberete, drize etj. Kapeshim e mbaheshim pas tyre por nuk me mbanin gjunjet e rrezikohesha te bija. Babai ecte perpara meje por merakun e kishte lene pas. Ai, me bisht te syrit, dhe nga zhurma e hapave te mi, kontrollonte nese po e ndiqja ne ate monopat te gurte. Ne nje fare udhe, aty nga mesi i te tatepjetes, mu zu fryma e mu “prene” gjunjet, nga te pangrenet. Nje lemsh e nje boshllek u krijua ne stomak, dhe nje mjegullim i te parit, me detyroi te ulesha mbi nje pllake guri, te ftohte. Babai, kur pikasi se nuk po e ndiqja ndaloi; leshoi thesin me grure ne shesh dhe u kthye nga une. “ Cpate”? Me pyeti! Nuk me bejne gjunjet, i thashe, cilter. Ai u shqetesua seriozisht kur me pa te alivanosur. Babai, futi doren ne thes, nxorri nje dore grure, e kaloi nga njera dore ne tjetren, gjoja e hodhi ne veri dhe ma futi ne goje. Pertype! Me tha se e ke nga uria. Ashtu ishte vertet: sapo gruri i copetuar kaloi neper goje e ne organet e tjera te tretjes, ndjeva nje tjeter situate ne trup. Mjegullira nga syte mu largua dhe ndjeva se kishja me teper energji. I zoti i shtepise, i njohur per fisnikerine dhe per bujarine karakteristike te tij, por na percolli shpejt e shpejt; po te kishja futur ne goje nje cope buke, ne shtepine e tij, mesiguri nuk do te me kishte ngjare ajo qe me ngjau.
Kur gjendja e lipotimise me kaloi e mund te capitesha, vijuam udhen per ne shtepine tone. Ne shtepi nuk ishim vetem ne te dy te pangrene. Tri goje te tjera prisnin te cliroheshin nga uria, tek ajo torbe me grure. Zonja e Madhe e Binajve, kishte marre masa pergatitore. Ajo kishte marre tek Ninija ( Hysnija e Musa Mehmetit) mokrat qe bluanin drithe dhe priste mepadurim te mberrinim, per te bluar 2 – 3 duar me grure, sa per te gatuar nje corbe, e te zinim mullen. Ne zjarr Ajo kishte vene tiganin, e priste per te ngrohur ujin, me te cilin do te gatuante corben.
Kur mori ne dore grurin qe do te hidhte ne moker, Ajo, pikasi se Ai burri qe na shiti grurin, e kishte patur drithin te perzier me gezhytra (lende te huaja si egjer, mollur, kengol, etj). “Pu – pu- tha Nena: “ Ju paski blere me shume llozhura se grure”! Sidoqofte, sapo e copetoi grurin ne moker dhe sapo kokrrat e tij zjene e u be corba, gojet tona te hapura, nuk priten te ftohej corba, por e kullufiten ate, ashtu sic po valonte akoma dhe zune mullen.
Copeza rrefimesh te ngjashem, ne Kalivacin e atyre viteve, po te qemtosh, me durim, gjen mjaft. Fshataret e varfer qe kaluan neper ate kalvar urie, ndoshta e ndjejne akoma, ne forma te ndryshme, rrjedhojat e padeshiruara, kryesisht si reflekse ne gjendjen shendetesore te tyre. Une, nga ana ime e kujtoj me neveri ate periudhe e cila uroj te mos perseritet!Shkrojti Niazi Xhevit Nelaj Ne Tirane – Janar 2019
Motra jone e dritheruar
( Fjala ne dreken perkujtimore te dyzetave te Lumturi Xhevit Llakaj ( Nelaj), shtruar nga vellezerit e Saj).
Me 10 tetor 2018, ne restorantin “ Kurora ”, ne Krahes te Tepelenes, u perkujtua ndarja nga jeta e motres tone te vetme: Lumturi Xhevit Llakaj ( Nelaj), ne te dyzetat e saj. Moren pjese djemte e saj dhe vajza Fiqret; vellezerit: Niazi e Dilaver, si dhe mjaft te aferm, miq e shoke te te ndjeres. Me kete rast, pershendeta te pranishmit duke u shprehur mirenjohje e respekt. Continue reading Motra jone e dritheruar
Kush e nderon Kalivacin e Tepelenes?
Kjo pyetje ka vetem nje pergjigje: Kalivacin e kane nderuar dhe e nderojne, banoret e tij; kalivacaset dhe kalivacasit. Kush tjeter? Pyetja e pare pasohet nga nje tjeter: Cilet kalivacas? Do te thoja: Ata qe banojne ne fshat dhe te tjere qe kane emigruar neper Bote, ose kane migruar brenda vendit, por qe kur i pyesin: “ Nga te kemi ”? – pergjigjen krenare: “ Jam nga Kalivaci i Tepelenes”! Vetem kaq, nuk mjafton. E nderon fshatin ku je lindur e ku te kane rritur, kur ben dicka te mire per te. Ne kete kategori futen ata qe kane kontribuar e kontribuojne per prosperitetin e fshatit ku u ka bere koka deng. Ne cdo familje e sejcili individ, ka cfare te deftjote, per kete teme, prandaj, jane te lutur, te gjithe kalivacasit, te kontribuojne, me mendimet dhe me kujtimet e tyre. Historia e fshatit nuk eshte prone e askujt , por e te gjithe banoreve te fshatit Kalivac te Tepelenes. Nuk kam ne dore peshoren e farmacistit e nuk jam pronar i se vertetes, por dy fjale zemre, asnjeri nuk me ndalon dot ti them, sic i mendoj, plot gojen e pa m’u dredhur qerpiku. Jetojme ne Demokraci dhe e drejta per te shkruar e per te folur hapet, lind nga te qenit njeri; ca me teper kur je banor i te njejtit komunitet. Jam kalivacas dhe kam mendim te pavarur per fshatin tim e per banoret e tij. Mendimi eshte individual, sejcili qe mendon ndryshe, ben mire ta thote, sic e ka mendimin e vet se ashtu sqarohen me mire problemet dhe i afrohemi te vertetes qe perpiqemi ta nxjerrim ne shesh. Po te kishja mundesi ne dhe tagrin per ti grupuar ata ( ato ) qe i bejne nder fshatit tim, noten me te larte, madje jashte klasifikimit do ta rezervoja per Deshmoret e Luftes Nacionalclirimtare, si “ ajka” e rinise kalivacase te kohes kur jetuan e u shuan. Ata, te cilet cilet u flijuan ne lulen e rinise, per t’u mbajtur mend, ashtu sic rane per Atdhe: Te rinj, burrerore, trima te terbuar qe nuk e perfillen vdekjen; te zgjuar, e te beses. Deshmoret e Luftes Nacionalclirimtare, me vepren e tyre heroike e zgjodhen vete vendin e lavdise te perjetshme duke zene vendin e nderit, ne piedestalin e lavdise. Nuk na mbetet tjeter vec te konfirmojme lavdine e tyre dhe te sjellim fakte e argumente te rinj, lidhur me bemat e tyre. Pas tyre, do te vendosja partizanet dhe partizanet, te cilet shperfaqen, ne fushen e luftes per liri gjithe tiparet luftrake te nje populli rrebel, me shpirt te pamposhtur kryengrites i cili nuk duronte dot zgjedhen e huaj mbi supe, prandaj u hodh, masivisht ne luftem per liri ku deftoi vlera te rralla, morale dhe luftarake.
Prej Luftes se Dyte Boterore, na ndajne me se nje gjysme shekulli. Vendin e dyfekut ne krah, tani e zene vlera te tjera njerezore, te cilat i sherbejne besnikerisht e me devotshmeri, rritjes te prosperitetit te fshatit tone. Mjaft syresh, edhe aktualidht jane ne funksion te kesaj ideje. Nese do te duhej te beja nje klasifikim, duke perjashtuar dy kategorite e mesiperme, te cilat nuk mund te vihen ne diskutim, ne nje vend nderi, madje shume te respektuar, do te ngjitja arsimtaret nga Kalivaci i Tepelenes, ato bija e ata bij, te denje, te Kalivacit arsimdashes, te cilet kane perhapur driten e diturise pa te cilen nuk mund te shkonin punet perpara. U perulem, me mirenjohje te thelle, deri sa te me kercasen kryqet, mesuesve veterane: Daut Hysenaj; Petrit Zenelaj; Xhevaire dhe Skender Xhaferaj; Xhemile Ahmet Mehmetaj ( Zenelaj ); Shyqyri Barjam Hysi; Jashar Banush Haderaj; Baftjar Arif Sulaj; Viktor Aliu; Muharremin e Hajredinit, e shume te tjereve.
Te mos harrojme perpjekjet e para, te kalivacasve, per te perhapur diturine, e per te ndricuar mendjet e banoreve analfabete te fshatit tone. Me kater klase te shkolles fillore ishte Dalipi i Nazif Muharremit, nga Bozanajt dhe Kadriu i Rrapo Danos nga Hasanbegajt, ashtu si Qaniu i Muharrem Ismailit, por ate qe dinin ua transmetuan, bujarisht te pamesuarve, neper kasollet me kashte, ne perdheset e ftohta pa dysheme e pa tavane, ne katonj e ndonjehere, ne qiell te hapet. Shkonte e kthehej, ne kembe Kadriu i Rrapo Danos se udhe automobilistike e makina nuk kish, ne kohe te mire e ne llohe, me nje shkop ne dore e me nje cante ne sup, ne te cilen mbante libra, fletore e lapsa dhe nje cope trazake, te lyer me gjize apo me gjalpe, te cilen ia kishte mbeshtjelle me shume dashuri Lulja e dhimbsur. Kadriu, here i ngrene e here i pa vene gje ne goje, “ merrte ” udhen Kalivac – Levan, e kthim me misionin e shenjte per tu mesuar shkrim e kendim, levanakeve analfabete. Te panumerta kane qene sakrificat dhe privacionet e mesuesve kalivacas, te cilet, cirreshin e ngjirreshin per te mesuar vocerraket e fshatit tone, dhe shperbleheshin sa per te blere nje cope buke. E ndjej thelle, ne shpirt dhe e them hapet se opinioni i mire dhe shprehja e mirenjohjes per ate qe te ka dhene dije, eshte dhurata me e mire per njeriun dhe nje gje qe nuk tretet. Nderimi per mesuesin eshte pa limit, si ne kohe e ne shpirtin e njerezve. Kujtoni respektin e jashtzakonshem qe kane patur kalivacasit, per mesuesit. Ata, ne cdo kohe, e kane patur vendin ne qoshene e djathte te shtepise kurse tani kryesojne biseden e u degjohet fjala. Ndodh kjo se mesuesit jane, ndoshta me te diturit e me te perkushtuarit ne komunitet. Ndonjehere ngaterrohet kerkesa e llogarise per te mesuar me ashpersine e mesuesit. Jane disa lende egzakte, si matematika, fizika etj. te cilat nuk jane aq te kapshme; nxenesit, me pak te perparuar, pavaresisht se keto lende behen barrikade, duhet tu jene mirenjohes, jo ti percmojne e ti pergojojne mesuesit “ e rrepte ”, te cilet, ne fund te fundit, kane zbrazur mendjen e tyre per t’u mbushur mendjen nxenesve te prapambetur.
Kalivacas te shquar, madje, ne pararoje te puneve e te halleve, kane qene e jane mentaret: Mirjeta Deraj; Niko Ago ( Varfaj ); Xhelil Aliu; Nuri Mehmeti; Shyqyri Hysi dhe vellai i tij- Agimi; Xhevdet Zenelaj; Rexhep Mehmetaj; Vezir Muharremaj dhe Erandi e Xhevahiri, me te njejtin mbiemer; Edmiri i Abazit nga Xhaferajt, Bajrami i Sabri Dostit, etj. etj. ( eshte e pamundur ti renditesh te gjithe ).
Te mos harrojme se per nje kohe te gjate dhe, ne kushte mjaft te veshtira, kane punuar, ne Kalivac dhe per Kalivacin: ekonomisti i pakorruptueshem Ferrik Azis Alidervishaj; agronomi – Veip Dule Dulaj; brigadieri i blegtorise – Eqerem Azbi Xhaferaj e mjaft te tjere. Nje plejade dinjitaresh te vendosur e te perkushtuar, nisur nga Ali Nebiu ( Lika), Sinan Hasani, Mehmet Musai, Tahir Muharremi, Sinan Zeneli, Arif Qamili, Novruz Llakaj, Shahin Manja; Kastriot Ago; Hajredin Cizua; Mehmet Hyseni, Selfo Aliu, Daut Mahmuti, Veli Aliko, Jashar Hysniun, Haxhi Xhemali etj. Kane shkrire gjithe aftesite, per perparimin e fshatit tone.
Banoret e Kalivacit te Tepelenes, nuk jane bartes vetem te tipareve burrerore, si ato qe jane thene e jane perseritur; ata jane dhe artiste, ne shpirt. Ne Tirane banon e punon, nje artiste vlerashume, nga Kalivaci i Tepelenes, e mirenjohur ne tere vendin e jashte tij. Ajo quhet Mimoza Xhaferaj dhe eshte vajze e kengetarit te talentuar e te paharruar Muharrem Rushan Xhaferaj. Ajo artiste duar e mendje flori, zoteron artin e te qendisurit dhe eshte modeliste e shquar. Nuk ma do mendja te kete kryer ndonje shkolle te posacme apo te jete specializuar diku gjetke; por eshte vullneti dhe talenti i saj, geni dhe puna kembengulese qe e kane bere te tille. Do te ngulja kembe per te theksuar se geni, ka ndikuar fuqishem. Babai i saj, me ate shkolle qe kish, punoi gjithe jeten mbi rrota, por kdngen labce, nga goja nuk e ndau. I paharruari Muharrem Rushani kur ia merrte kenges se tij te preferuar, i sfidonte te gjithe ata qe kendonin. Kenga e tij gjemonte:
“… Pse nuk rron, sa rron – te guri ?
Thelleza qe me tremb dhite;
Atje, ne viset e tua;
Do ti ndertojme kuvlite;
Kush te vret? Iu thafte dora;
Ti ke gjithe bukurite…”
Lexues te nderuar: Kush te doje le te provoje te formuloje nje te tille poezi lirike dhe njerezore, ne jatakun e vendlindjes tone. Kam patur ndjesine se Bozanajt, ka qene e eshte “ djepi ” i kenges labce. Ne ate mehalle, kane kenduar e kendojne labce te gjitha grate e te gjithe burrat. Po te ulemi kembekryq ne ate mehalle, qe nga shtepia e Azbi Bakos deri tek ajo e Idriz Agos dhe te veme veshin per te degjuar kur kendohet, mesiguri qe nuk do te zhgenjehemi. Asgje nuk mund ti heq, konkluzionit te meparshem. Bozanajt jane bregu i bilbilave te kenges labce. Mirepo, ne kohet qe jetojme, ne balle te kengetareve ka dale Profesori i Historise, Shyqyri Bajram Hysaj, te cilin e ka degjuar Kalivaci, Tepelena, Gjirokastra, Berati, Tirana, etj dhe na ka perfaqesuar denjesisht ne festivalet kombetare dhe ka tundur skena prestixhioze evropiane e boterore. Era qe fryn ne ate breg te bekuar, me sa duket, ka “ infektuar ” sic ndodh me polenin e luleve e te bimeve edhe bregun fqinje; ate qe quhet Mecaj. Kush tjeter, me bukur se bashkefshatari yne i varfer por me shpirt artisti nga fisi Dulaj – Kalo Gucja, e ka kenduar kengen labce vence. Xha Kalon, sic rrefejne te moshuarit, dikur, e ftonin ne dasma e ne gosti, ne cilesine e kengetarit. Ai dhe i biri, Kujtimi i paharrruar ishin dhe te shquar si fyelltare. Po sot, a mund ti dale njeri perpara Arshiut te Azbiut nga Xhaferajt; Xhevaires dhe bashkeshortit te saj –Skenderit, Krenarit te Fatmirit dhe kengetareve te tjere brilante nga ajo mehalle te cilet mbushin grupin folkloric te fshatit.
Te mos largohemi nga kenga se ajo ka zbukuruar fejesat, dasmat dhe gezimet e kalivacasve ne te gjitha kohet. Kenga labce, ne Kalivac eshte kenduar ne festa familjare dhe kombetare dhe ka hijeshuar skenat e vendit e te botes. Sa shume kohe ka kaluar nga viti 1965, kur kendoi per here te pare ne festivalin folklorik te zones grupi polifonik i Kalivacit te Tepelenes, i kryesuar nga bashkefshatari, Skender Muharrem Nelaj. Kengetare te ketij grupi, fillimisht ishin kalivacasit: Hydajet Muharremi; Nelo Resmiu; Arshi Novruzi; Fuat Mete Sulaj; Ylli Refat Bilaj; Qamil Aliu; Xhemil Banush Haderaj; Hyseni i Lico Kapos; Shpetimi dhe Kujtimi, nga Ramajt; Zengjinja e Breshan Fejzos, Kthyesi i kenges labce – Nure Laze Haderaj etj. Virtuozi Enver Qemal Zenelaj (Mucoimaj ), e ka nderuar grupin folklotik te Kalivacit, me melodite e rralla te fyellit te tij. Sot, kengetaret cilesore ne Kalivac te Tepelenes, jane te panumert e i gjen ne cdo dere. Me ze brilante jane: Ladi i Halim Beshirit, nje kthyes shume i mire; Hektori i Sherif Pashajt, marres i “ shklqyer” dhe vellai i tij- Iljoti, Perparimi i Nures; Arshiu i Azbi Xhaferajt dhe Krenari i Fatmirit e shume te tjere. Po te shtojme ata qe jane larguar nga fshati yne, per shkaqe te ndryshen, lista do te behej carcaf.
Nuk thone kot ne Kalivac se, “tek ka rrjedhur do pikoje”! Skenderi i Muharrem Hasanit qe themeloi grupin polifonik te fshatit, ia la vendin vellait te tij- Sadikut; ky u pasua nga i biri- Besniku dhe tani ka arritur “ Statusin “ e kengetarit – Clirimi. Per mendimin tim, ne, si kalivacas na duhet ti heqem kapelen, me nderim, djalit nga Hasanbegajt, Viktor Aliu. Ai, me perkushtim dhe me aftesi, ka percjelle shume vite ne Kalivac, ne detyren e veshtire te arsimtarit dhe si pergjegjes i vatres se kultures te fshatit. Viktori, ne nje rol kyc, si kengetar i grupit polifonik te fshatit tone, ne krah te profesorit te nderuar Shyqyri Barjam Hysi dhe i pasuar nga i paharruari Besnik Sadik Nelaj, e i ndihmuar nga Skenderi i Fejzo Salikos dhe nga bashkeshortja e tij, Xhevairja flakerime, per shume vite ka qene nder me te preferuarit arsimtar e kengetar, ne Kalivac. Kjo, nuk mjaftoi per Ate burre me zemer. Edhe kur migroi ne Tirane, si njeri qe e do shume vendlindjen e tij dhe kerkon qe zeri kalivacas te mos fiket kurre. Viktori nuk rri i qete e te veshtroje punen qe ben por ka ngritur nje grup te rinjsh kalivacas, me banim ne Tirane e me ze te bukur, nga familjet e te ikurve nga fshati te cilet pergatiten si kengetare te grupit lab. Nder ta ia vlen te permend: marresin e “ shkelqyer ”, Jetnorin e Sherifit dhe vellane e tij – Iljotin; Xheton e Halo Ganiut; Cimin e Skenderit etj. etj. Le te na quajne “ diaspore ”, me ironi, kjo nuk na fyen edhe pse dihet nenteksti i kesaj “ novke ”. Nje gje eshte e sigurte: vlerat e kesaj pune, do te ndihen gjate, se Viktori punon per te mbajtur gjalle shpirtin e popullit te fshatit tone, jo per te konfirmuar veten e tij tashme te afirmuar, si kengetar.
Ka nje lidhje te pandare mes kenges dhe valles te kenduar labce, e cila, ne Kalivac te Tepelenes, ka qene e mbetet gezim per banoret vendas. Kur dasma, fejesa, gostia apo festa merr zjarr e njerezit behen cakerqejf, kenga ia le vendin valles te kenduar. Ka tradite te mire e te lashte fshati yne, per valle te kenduar. Xha Durka, nga Hasanimerajt, i cili ishte lezeti i valles, na ka lene si “ trashegim ” vallen e kenduar, burrerishte. Kete tradite te mire, plaku Durke Ademi sikur e percolli, se bashku me te bijen, Asikon, ne nje maje bregu, ne Hasanbegaj, ku, i paharruari Veiz Dano Takaj, rreshqiste, si ngjale me ze te perdredhur ne krye te grupit te valltareve. Sikur ta kishte kopiuar, ne mehallen ku u be dhenderr, Ahmet Selfo Zenelaj, nga Ahmetajt kur dilte ne valle, gjemonte oda e njerezit i benin syte kater. Laze Xhezo Haderaj, po nga Ahmetajt, kishte shkathtesine e nje balerine dhe ishte virtuoz, ne valle. Ne Hysodosaj, ciftit Kalo Qazo e Mete Medini, nuk ua dilte njeri, ne valle, etj.
Mos valle era qe vjen nga Deti Adriatik, e ngopur me avuj uji te kripur dhe ujet e ftohte e te paster te burimeve shkembore, kane ndikuar fuqishem edhe ne zerin brilant te kengetareve te muzikes te kultivuar? Klodiani eshte nga Ramajt e Hysodosajve; Erindi nga Xhaferajt, ne Mecaj; Ogerti, nga Agajt; etj. A nuk ju ngjan sikur ujet e burimit ua ka lare fytin dhe kordat e zerit i kane te pastra? Kengetare te tjere, amatore e profesioniste, kane mbushur radhet e kengetareve nga Kalivaci qe na nderojne. Mjeshtri i madh i klarinetes, Jakupi i Sulo Musait, nga Hasanimerajt, i cili, me merite mban mbiemrin e fshatit tone, nuk trashegoi ndonje kulture muzikore, nga Mbetja dhe nga Sulejmani, por, me talentin e tij, me shume durim e me vullnet, mesoi ate vegel muzikore te preferuar dhe zanatin te cilin po ia percjell te birit , ka kapur maja te artit te klarinetes. Pertefi i Reshatit, i cili , po afirmohet dhe si kengetar, po ecen , bindshem ne gjurmet e xhaxhait te tij te ndjere – Nelos. Do te thoshja , pa pike dyshimi se Kalivaci I Tepelenes i perngjan nje kenge te madhe, pa mbarim, ku perfshihen gjithe kalivacasit e kalivacaset. E thene me fjale te tjera, Kalivaci eshte nje kenge pa ane e pa fund. Kjo eshte ndjesia ime; ne gatimin e saj , nuk mund te them se nuk ka ndikuar malli per vendlindjen.
Po ta shtrij pak me gjere, ceshtjen e shijes artistike te kalivacasve, do te theksoja se ne cdo hap te jetes, nje kalivacas ka deftuar se ne shtatin e tij, nuk ka vetem mish, kocka e gjak, si tek te gjithe njerezit por ka dhe art. Po te kishje mundesi ta shtrydhje nje kalivacas, sic shtrydhen teshat kur lahen, do te dalloje rrjedhjen e artit te mirefillte. Nuk mund te gjykosh ndryshe, po ti referohesh jetes te atij komuniteti vital. Medini i Çelajve; Qamili i Ali Xhelilit; Ferriku i Coban Dules; Sadiku i Xhemal Banushit; Veliu i Cano Ademit; Ilmiu i Resul Nelos, Halua i Gani Muharremit; Agimi i Muhedin Salihut, Saliu i Dulajve, etj, gdhendjen e gurit te bardhe te fshatit si profesion te preferuar nuk e kane kufizuar vetem ne Kalivac por, me duart e tyre kane gdhendur zbukurime me shije artistike, te cilat jane shperngulur dhe ne vendet fqinje. Punimet ne dru te gdhendur, te zbukuruara me figura artistike sipas fantazise artistike te autorit qe pergatiste Ago Manxhari, ashtu si parmendat dhe tevliqet qe pergatisnin artistet: Muharrem Kamberi; Azis Selfua, Muhedin Salihu etj. kane perthithur shijet artistike te banoreve te fshatit tone. Ne cdo familje kalivacase, kompleti per lerimin e tokes ( parmenda, zgjedha, tevliket, kularet, plori, osteni, hekurat, etj ) ishin te pranishme, pastroheshin, ne vjeshte dhe pronari i varte ne strehen e shtepise apo te kasolles dhe i mbante ne gatishmeri te plote, per sezonin e pritshem. Çdo pronar dinte ti pergatiste ato, vete por ata qe u theksuan me siper ishin me te specializuar, mendjendritur e duararte. Kur njeriu veshtron kasollet, te prgatitura nga kalivacasi i ndjere Matush Ademi, nga Dulajt e Mecajve; mullaret qe ngrinte Shyqyri Abedin Haderaj, nga Ahmetajt; samaret qe bente Muharrem Nebiu, nga Hasanbegajt etj.; mbetej i habitur e nuk ndahej lehte prej tyre.
Artin e gjejme dhe ne kuroren qe pergatit nje grua, me ca terkuza prej leshi te dhirte apo me litare lini duke i dhene me art formen e nevojshme te nje rrethi dhe trashesine e nevojshme, sipas kapacitetit bartes dhe peshes te enes me uje qe do te mbaje ne koke, nga Burimi i Madh, ne Donije, deri ne shtepi, apo vandakut me bar, me kashte, me lepushka, me dru zjarri etj. Mos tju duket cudi, por e them, mbi bazen e njohjes qe kam se edhe ne kerraben e nje cobani, edhe ne kombinimin e zileve e te kemboreve, sipas tingujve muzikore, arti eshte doemos i pranishem. Nuk them per kaminat qe pergatiteshin ne Kalivac, me permasa e forma gjeometrike ku supervizor ishte kalivacasi me shpirt “ arkitekti” i pashkolle Hamit Caush Muharremaj. Po punimet me dru, ku, pas Asim “ Çalit”, nga Ahmetajt mjeshtera u bene: Hajriu i Dule Alushit, Çelua i Ago Manxharit e te tjere bashkefshatare. Te besh nje mur apo te thuresh nje gardh te bukur, te nxjerresh vajin e ullirit, me kembe, si flori, me nje magje te thjeshte druri (Koresh), te besh vergje me palafike, duke i radhitur kokrrat e fikut, sipas madhesise te tyre, te shkosh bukur nje varg me gjethe duhani, te thuresh nje cope rrobe, nje llabane apo nje shark ne tezgjah, te qendisesh me merak pajen e nuserise etj; art jane. Mesiguri keni vne re, nje pale corape te leshta te thurura me shtiza apo me grep, ose nje bluze me fije leshi, te punuar me motive te ndryshme ku shija artistike e asaj qe i ka punuar, eshte me e dukshme.
Nuk mund te dale nje njeri e te thote se per te miren e fshatit, kontribuojne vetem disa te njohur, te shkolluar apo te ditur, te kamur apo te fisem. Jo! Jo! Dhe perseri jo. Kalivacin e nderojne dhe e lartesojne, te gjithe kalivacasit dhe kalivacaset qe e duan Kalivacin, me zemer; jo me fjale boshe. Nje lopar qe terheq lopen e tij, te lidhur prej briresh ledh me ledh; e kullot e i jep uje dhe, ne darke e fut ne katua, ne kasolle apo e lidh ne avlli, me gjirin qe i varet, plot me qumesht, nuk mund ti mohoet kontributi. Ai ushqen femijet e familjes me ate qumesht e ata, duke u rritur te shendoshe kontribuojne per fshatin e tyre. Nje fshatar i thjeshte, nga me te zakonshmit, i cili leron token dhe e mbjell ate, sipas kodit agroteknik, per pasoje merr rendimente te larte, i ben mire familjes se tij dhe fshatit. Nje coban, i cili, i kullot mire bagetite, ne shi e ne acar dhe bagetite e tij dallohen nga te tjereve eshte e sigurte qe ka kontribuar jo thjesht per vete. Keshtu mund te numerojme sa te duash kontributore, te cilet levizin “ingranazhet” e rritjes te fshatit tone. Ata qe vetem sa shtyjne kohen, nuk jane te tille.
Nuk mund te quhen te tille, ata “ fatkeqe” te cilet qendrojne tere diten, ne hije apo “perkedhelen” pas gotes se rakise, vertiten rreth filxhanit te kafese si dhe te tjere qe e “vrasin” kohen ne bilardo e ne eurolloto dhe konsumojne djersen e te tjereve. Nuk behet fjale per kontribute, kur pergojon te tjeret, kur merresh me biografite e njerezve, kur kerkon zgjidhje te gatshme dhe prêt, me syte nga qielli. Nuk bie asgje nga qielli, po nuk levizen duart e kembet e tua dhe po nuk u derdh djersa lume.
Kalivaci ka shume halle. Hallet e tij nuk jane te vogla. Kohet e fundit, fshati yne i bekuar eshte shpallur njeri nga te 100 fshatrat turistike te vendit tone. Perspektiva eshte e qarte: Kalivaci i bukur do te behet me i bukur, me perspektive, per tu kthyer ne nje fshat turistik. Kemi ne dore nje shans te madh, historik do te thoja, i cili nuk i jepet kujtdo, prandaj nuk duhet ta leme te na iki nga dora. Ato fjale te mira qe thuhen per fshatin tone, jane te verteta e i veshtron kushdo por, perparesite qe ka fshati yne duhet ti kthejme teresisht ne te mire te tij. Konkretisht: Pozicionin gjeografik e kemi ne anen tone; reljevin, edhe pse te demtuar vende -vende, e kemi piktoresk; klimen – te pershtatshme per te kultivuar lloj-lloj frutash e perimesh; lumin me gjallesa te ushqyeshme dhe token, te begate, i kemi si dhurate, nga Zoti; kullotat jane te larmishme e me kapacitet kullosor te bollshem; mikpritja kalivacase eshte mbreselenese; njerezit i kemi te mencur, te sjellshem e me aftesi per t’u pershtatur shpejt dhe te papertuar. Mirepo, keto nuk mjaftojne edhe pse jane te pranishme te dukshme. Çfare shqeteson? Kam pershtypjen se disa kalivacas, sikur po largohen nga traditat e mira te fshatit tone. Nuk ka rendesi ku jetojne e ku punojne; i rendesishem mbetet nje fare ndryshimi ne vijen e sjelljes te tyre. Nuk eshte mire te shkelim mbi ate tradite, e cila eshte krijuar jo ne dhe nje dite, jo nga nje brez dhe jo pa kundershti.
Hallet e fshatit tone lexuesit e nderuar, sidomos ata qe banojne ne Kalivac, i dine me mire e i kane mbi supe; me mjafton ti perserit e tua kujtoj: “ prerja ” e faqes shkmbore te bregores qe zbret, nga mehalla e Hasanbegajve, ne lume, ne te dyja anet e Vjoses eshte nje dem i pallogaritshem dhe nje shemtim i shemtuar. Zhdukja e rrepeve shekullore, mbyllja e burimeve te ftohte shkembore, prishja e gjemise dhe pikave te mbeshtetjes te saj, zhdukja e pajisjeve lundruese dhe nxjerrja jashte funksionit e pajisjeve qe e mbanin ate etj, s’jane vec disa shemtime, nga me te dhimbshmet e te pariparueshme. Edhe nje kalimtar i rastesishem e dallon lehte grabitjen qe i eshte bere pasurise te fshatit; gurit te bardhe, gelqeror, nga jokalivacas, te cilet, pervec qe kane grabitur gurin, pa shperblim, por jane deftuar, sic jane, makute dhe vandale. Mire, guret qe gdhendi mjeshtri Ferrik Çobani dhe familjaret e tij, kryesisht ne Derrasen e Kripes, me fitime te ndieshme qe shkuan ne te mire te nje familje vendase, po fitimet e ketyre vandaleve, ku shkuan?
Fushen e Leshjes, ate “ sini ” aq prodhimtare, qe e “ fshiu ” lumi i eger, i favorizuar nga pazotesia jone. Po kocimarja e Dokes, e Grykave, e Trapit te Çesmes, e Bregut te Varreve dhe mbi Kullustra, pse u la te merrte udhen e Fierit, per te mbushur fushen e druve duke e lene te zhveshur, ate bukuri te rralle e cila buronte nga bimesia shumevjecare, me gjelberimin e saj gjithevjetor. Turizmi ka dhe mjaft halle e probleme te tjere. Nese pretendojme te perfshihemi ne turizmin familjar, edhe kushtet e jeteses, ne shtepite kalivacase, duhet te jene bashkekohore. I huaji apo vendasi qe vjen ne Kalivac per te pushuar e per tu relaksuar, nuk e zgjidh lehte qesene. Ai, mezi i ka mbledhur ato para dhe me to kerkon te kenaqe syte, stomakun, te flere paster dhe qete, si dhe te jete i sigurt. Nje turist, kerkon te gjeje ne Kalivac, ato qe nuk i gjen lehte ne vendin e tij. Psh: Atij do ti pelqente ajri i paster dhe mjedisi i paster, ne mengjes do te donte te degjomte kengen e kaposhit, gjate dites, do te deshironte te degjonte “ simfonine ” e kemboreve dhe te zileve; ne mengjes do te donte te zgjohej nga zhurma e dybekeve, i pelqejne blegerimat, do te deshironte te veshtronte nje njeri te veshur me kostum tradicional, ta fotografonte ate dhe te vishej edhe vete, si ai; te fotografonte nje qen stani; te degjonte si i bertasin njeri-tjetrit, fshataret, ne distance, kur nuk disponojne telephone; te veshtronte si punohet toka me mjete primitive; te veshtronte nje shtepi muze ku te kishte eksponate te tradites kalivacase ne shekuj, te hante byrek, yshmer, qullapite, trahana, revani ne sac, pekmez; urrel, te shijonte mishin te pjekur ne hell, duke vrojtuar e fotografuar te gjithe proceset, qe nga therja, rjepja, kriposja, pjekja etj. Ai ( ajo ), ndoshta do te deshironte dhe te degjonte e te regjistronte nje kenge labce, nje dolli e nje miresi, te ulej ne nje qoshe e te degjonte si diskutohej ne oden e burrave (grave), etj. Keto, te gjitha jane e mund te sigurohen ne fshatin tone por ceshtja shtrohet te dime ti paraqesim sa me afer kerkesave te turisteve te mundshem. Permiresimi i rrugeve lidhese, eshte i domosdoshem. Turisti, vertet kerkon te ece ne kembe, per te shkelur e per te pare cdo gje te mundur, por kerkon qe makina e vogel e tij ta ndjeke nga pas. Si keto, ka plot kerkesa te tjera te cilat do te na i parashtroje jeta; ato jane plotesisht te realizueshme, me kusht qe Kerkesat do ti bejne realitet kalivacasit, jo ata qe do te vijne per te bere turizem. Vetem atehere, kalivaci yne i dashur do te behet sic e duam te jete.
Teme e ndjeshme, ka qene e mbetet mergimi. Dikush, me te drejte e ka njesuar ate me mjerimin, nje tjeter me mallkimin e ku ta di une. Por, jo ne cdo rast, mergimi ka rezultuar i tille. Ka dhe mjaft raste kur mergimtaret, kane vajtur e jane ngulur ne nje vend tjeter, te vetmuar apo se bashku me familjen dhe ndihen mire; ne ndonje rast, me mire se ne Kalivac dhe kane ndihmuar per grumbullimin rreth tyre mjaft te tjere. Rasti i Luanit te Mete Medinit, mendoj se i tille eshte. Shembulli pozitiv i Nuri Hamza Mehmetit, eshte njeri nga rastet e mire. Po sa te tjere jane integruar, qendrueshem ne jeten e vendasve dhe kane ecur mire.
Me emocionon nje rast tipik; ai i djalit te kalivacasit Maksim Haderaj, i cili, ne moshen e adoleshences, luan futboll dhe eshte i talentuar. Perspektiva e tij eshte e qarte, suksesi eshte i garantuar, po te kemi parasysh vullnetin dhe durimin me te cilin djali stervitet dhe interesimin e prinderve te tij. Kemi dhe raste kur kalivacas te vecante, si Luani i Rexhep Ahmetit, i cili, ne kerkim te nje jete me te mire, u shperngul, nga Greqia ne nje vend me te zhvilluar, ashtu si djali i Kadri Rrapos, i cili u bashkua me vellane, ne nje vend me demokraci te konsoliduar ku dhe perfitimet materiale jane me te mira. Rruge te tille ndoqen dhe femijet e Haxhi Xhemalit, per t’u bashkuar njeri me tjetrin e per te jetuar me mire. Te mos hidhemi ne Itali, ku mjaft kalivacas, sic jane djemte e Petrit Sheme Zenelit, binjaket e Kastriot Agos, djemte e Mehmet Musait, vajza e Nelo Resmiut, ajo e Selman Resulit, vajza e Qamil Pashos, Natasha e Rexhepit, Neta e Skenderit, etj. te cilet, sillen mire, punojne e jetojne per bukuri, me djersen e ballit.
Ai qe e mban ne kurriz, e di me mire kete. Sido qe te jete, mergimi eshte i rende. Mergimtaret, vertet jane te nderuar, por dhe te detyruar te braktisin fshatin e tyre. Me pare, kalivacasit, largimit per ne vende te tjere, per te kerkuar nje jete e nje shperblim me te mire, i kane thene kurbet. Kjo fjale, ka marre si epitet “ mjerimin” se i tille ishte dhe, ne fakt mjerim sillte ne vatrat kalivacase. Le te rrugetojme ne kohe, ne vitet kur bashkefshataret tane, nje nga nje apo ne grupe, sipas perkatesise fisnore apo sipas lidhjeve miqesore qe kishin, me nje torbe ne krah ku zakonisht mbanin ushqim, per aq dite sa te mberrinin ne vendin e piketuar dhe ndonje pale nderresa, te kerrusur nga barra e halleve qe mbanin mbi supe e te menduar, rrugetonin, dite e nate, ne kembe e ne mot variabil, te lodhur e te raskapitur, ne vere u thahej buza per nje pike uje e ne dimer kishin mall te uleshin prane zjarrit. Rrugetonin te ngrysur e te menduar, duke thithur duhanin qe kerciste, nga fortesia. Ata linin pas nenen, shpesh kercure, babane, po ta kishin ne jete, vatren ku kishin lindur, nusen e re, te ciles akoma nuk i kishin shijuar nuserine, nje mal me halle dhe, duke bere paralelizma, mendonin se edhe mund te mos ktheheshin me si te tjere para tyre. Shembujt negative nuk mungojne, madje jane me tepri. Se shumti bashkefshataret tane, merrnin udhen per ne Anadol ( Turqi ); te pakte shkonin ne Greqi e ne Itali dhe akoma me te pakte ishin ata qe kapercyen Oqeanin Atlantik e preken “ token e premtuar ”. Po cfare sillnin andej? Nje ose disa valixhe me placka, se shumti si dhurata per familjaret dhe te afermit e tyre. Vetem Demir Rrapo Zenelaj ( Mucoimaj ), pruri nga Bostoni ku punonte libra e revista, ne gjuhen shqipe, me te cilat hapi nje kurs. Ata qe ktheheshin nga kurbeti ne Turqi, sillnin shtresa e mbulesa ( dysheke e jorgane ), ene te bakerta dhe ndonje qese me flori, te varur ne qafe. Me keto para, dikush bente shtepi, nje tjeter blinte troje, toke, apo bageti, nje i trete, martohej dhe borxhlinjte hallemedhenj shlyenin borxhet. Veshtroni me kujdes: Mjerimi ka qene i pranishem ne cdo udhe qe merrnin kalivacasit, per te bere kurbet, prandaj kurbeti eshte nemur e mallekuar me shpirt. Sa kalivacas kane humbur udheve te kurbetit? Disave nuk u dihet as historia; as varri. Asim Malua; Qazim Alikua; Malko Binua; Selman Nelua; vellai i Zagoll Salikos; vellai i Mane Tafilit; Mino Jacja; Hamza Rushani etj. njihen sit e tille. Po ata qe kaluan neper male e disa nuk u kthyen prej andej por i kerkojne, sot e kesaj dite femijet qe jane rritur pa baba?
Nuk mund te mohohet fakti se edhe brenda ketij mjerimi, kishte dicka pozitive. Prandaj, jo cdo gje duhet ta cmojme bardhe e zi dhe ta vizatojme me ngjyra te erreta. Po ti referohemi praktikes kalivacase, ata qe shkonin ne kurbet, rrugetonin larg e veshtronin ( njihnin ) te tjere sinore, jetonin atje per aq kohe sa mundnin dhe, kur ktheheshin, kishin “ marre ” dicka, mbi menyren e te jetuarit, shkembenin kulturat, perfitonin dhe te mira materiale, me te cilat permiresuan jeten ne Kalivac.
E zgjata kete ceshtje, jo per tju bezdisur por se me duket aktuale dhe e ndjeshme. Dihet se kohet kane ndryshuar e njerezit nuk jane po ata. Si paraardhesit e tyre, ne vitet ’90 te shekullit qe percollem, por dhe ne vazhdim, vajzat dhe djemte e Kalivacit, kur krijohen kushtet, marrin udhen e emigracionit. Aktualisht kushtet jane te tille, qe mund te udhetohet larg e brenda nje kohe te shkurter. Kalivacasit, tashme i gjen jo vetem ne vendet fqinje, por dhe ne distance te larget. E bija e Mehmet Azis Kalemaj, ka emigruar ne Australine e larget; Gjylua e Qemal Sherifit, banon ne Boston; Rexhepi i Hamza Sheshos, gjithashtu ka shkuar ne Shtetet e Bashkuara te Amerikes; djemte binjake te Kastriot Agos, punojne e jetojne ne Itali. Ne kete vend, jetojne e punojne dhe dy djemte e Petrit Sheme Zenelaj, dy djem te Mehmet Musait, vajza e Skenderit dhe Silvana e Nelos, Adelina, Majlinda e shume te tjere. Ne Suedine e ftohte, jane sistemuar femijet e Haxhi Xhemalit, ne Greqi punojne e jetojne dhjetra bashkefshatare e bashkefshatare. Ne Belgjike punon e jeton Altini, i biri i fisnikut Ali Muharremi etj. Ne Krete, punon e jeton kalivacasi zemerzjarr Pellumbi i Llakajve, i cili e do shume Kalivacin. Ne Greqi eshte vajza dhe disa djem te Tahir Muharremit, Maksimi i Jashar Banushit, Asllani i Muharrem Kamberit dhe te tijet, Luani i Mete Medinit etj. Edhe ne Britanine e Madhe, kane shkuar disa kalivacas, te cilet punojne e jetojne, me djersen e ballit dhe na nderojne. Perparimi i Takajve, i cili eshte i malluar per fshatin, te cilin e do shume e mezi prêt te shkoje. Atij i mungon shtepia prinderore, te tijet, guret dhe perrallet e bregoreve, ka mall te punoje token e te ushqehet si bashkefshataret, me fasule e me trahana. Ai me ka lene mbrese dhe me faktin se, ndonese punon ne nje fabrike se bashku me rreth 700 te tjere dhe banon, ne nje mjedis te huaj, ku njerezit nuk flasin gjuhen e tij jo vetem qe nuk e ka harruar gjuhen shqipe, por e flet ate –shqip. Ne kete vend me demokraci te konsoliduar punojne e jetojne dy djemte e Kadri Rrapos; djali i Neki Kasemit i cili mban nje emer shume te nderuar, ate te Xhemal Haxhiut te paharruar .
Do te me duhej te shkruaja gjate, se e meriton plotesisht, per nje kalivacas te radhes se pare, i cili i ka bere nder qe ne vaktit fshatit tone ( qe ne rinine e tij), por edhe tani, ne vitet e pjekurise, larg Kalivacit ku u lind e u mekemb, me dashurine qe i mekuan prinderit, per cdo pellembe toke, te Brinjes se Beut, e cila mori emrin Ruc, por dhe per tere Kalivacin, Nuri Hamza Mehmetaj, mbetet nderi i fshatit tone. Gazetari me emer, dinjitari i zgjuar, zemerzjarrte e fjaleshpate, tani kur ka mbi shpine shume vite jete teper aktive, te mbushur me “ prodhimtari te begate”, e nuk eshte kerrusur, as nga vitet, as nga hallet e nga bamiresite, gjallon si dikur, ne rinine e tij, i palodhur, i sakte, fjaleqarte e gojemjalte, mendjekthjellet, i dhimbsur e i gjendur si ai. Nuriu u ndodh me fat qe u lidh me njeren nga vajzat me te bukura e me te mencura te fshatit, me fisniken Xhemile Mehmetaj Zenelaj, te bijen e Ahmet Selfos, nga Ahmetajt. Nuriut ia shton shume vlerat veprimi i tij qe i kapercen kufijte e humanizmit e te perkrahjes fisnore. Ai, ne kushte qe dihen, emigroi ne shtetin Austriak dhe u vendos ne Grac. Mirepo, xha Hamzai, ne cift me te miren Sose, kishte lindur e kishte rritur shume femije, te cilet e duan shume Kalivacin por per te jetuar me mire, i hodhen syte larg. Ne Austri ( Grac ), ata gjeten perkrahjen dhe mbeshtetjen e Nuriut e te Xhemiles. Ndoshta kemi te bejme me nje rast unik, kur nje deli djale si Nuriu i Hamzait, ka grumbulluar rreth vetes nje komunitet te tere kalivacas, te cileve u rreh zemra per vendin tone dhe per Kalivacin e bekuar. Sa hapsira ka qe duhen shfrytezuar, per te arritur nje kohezion kalivacasish, larg Kalivacit.
Pa medyshje, edhe pse nuk e kam perjetuar, puna ne emigracion eshte teper e rende dhe jetesa, ne kushtet larg vatres ku te ka “ rene koka ” nuk eshte si e banoreve vendas. Nese emigrantet bejne pune te renda e te rendomta, pavaresisht shkalles se kualifikimit dhe aftesive intelektuale e fizike te tyre dhe nuk shperblehen sic punojne, kjo eshte e kuptueshme e nuk ha koment. Keshtu ka ngjare dhe me pare e keshtu do te jete. Punedhenesi i huaj, te merr ne pune qe te fitoje vete, jo qe te pasurohesh ti, ca me pak ne kurriz te tij. E kunderta ndodh, rendom. Askujt nuk i ka tepruar te vere doren ne zemer e te mendoje per ty. Mendoni se keni emigruar ne nje vend te huaj, nga halli, jo nga qejfi, me synimin per te gjetur kushte me te mira pune dhe jetese dhe nje page relativisht me te larte. Dakort, keshtu duhet te ndodhe. Por, ne fund te fundit, sejcili duhet ta kete te qarte se shfrytezimi kapitalist mbetet shfrytezim, pavaresisht se i veshur me petka te tjera e i bojatisur nga reklama marramendese. Çdo emigrant, ka nje synim dhe kur e prek ate ( kur realizon qellimin per te cilin ka lene vatren) ai, kthehet, andej nga ka ardhur, ose, kur gjen nje shteg nga ku mund te shkoje ne nje vend tjeter ku jetohet e punohet me mire kalon nga njeri shtet, ne tjetrin. Shembujt nuk mungojne.
Kalivacasit, si njerez te zgjuar, i nuhatin shpejt koniunkturat dhe veprojne vrullshem ne pershtatje me zhvillimin e ngjarjeve. Me kane lene mbrese te thelle, dy raste: Djali i kalivacasit Maksim Haderit, nga Ahmetajt, si i talentuar ne futboll; Luani i Sulajve, vajza e te cilit Lela, ka bere emer ne mes te Athines, shumemilioneshe, me mjeshterine qe ushtron. Nuk mund te le pa permendur, atdhetarine e zjarrte te djalit nga Leshnja, Pellumbit te Llakajve fisnike, i cili ka ngjare nga rrenja dhe mburret me perkatesine kalivacase, atje, ne Kreten e gurte, si Kalivaci yne. Keshtu dhe rolin teper aktiv te vajzes te Tahir Muharremit, ne rjetet sociale, e cila, si burrereshe perballon jeten e veshtire te emigracionit, ne ishull, por mendon e ndihmon, konkretisht, familjaret e saj.
Emigracioni te lodh e te merzit dhe shpesh behet i padurueshem, por, aktualisht, me teper shqiptare jetojne jashte vendit ame se sa brenda tij. Brengat dhe lodhja jane te shumta, por, dhe perfitimet, nuk duhet ti hedhim poshte. Nje emigrant, kudo ku ndodhet e cdo pune qe ben, ka disa prfitime. Se paku, ai ka pare e di dicka me teper nga ndonje bashkefshatar i tij mundet edhe i se njejtes moshe, nga ata qe e vrasin kohen, tek lokali i Fatmirit te Sulos, ne Maje te Derrases, apo ne hijen e nje peme, duke luajtur me letra ose me domino. Kam vene re mjaft emigrante, te cilet, kur jane kthyer, nga kurbeti jane te veshur ndryshe, kane tjeter komunikim, paraqesin kulture e horizont dhe, pervec te hollave qe kane rezervuar nga puna me meditje, kane sjelle edhe nje menyre tjeter jetese. Veshtroni fshatin tone si eshte ndryshuar? Jane ndertuar banesa te reja, me nje e me dy kate, me planimetri te re dhe brenda i kane mobiluar, sipas mundesive dhe deshires se tyre. Eshte e vertete qe ato para i kane mbledhur me shume sakrifica; sic kane thene ne Kalivac, “ si kemba qelbin ”, duke hequr shpesh edhe nga goja e tyre, por mundimi nuk u ka shkuar kot; ndryshimi qe kane bere eshte i dukshem. Pa veshtroni ullinjte? Ata jane mbjelle sipas teknologjise te kohes, jane grumbullore e nuk ka nevoje te shqyhet njeriu neper catallat e azdisura, me nje shufer ne dore. Keshtu dhe rrushi e kultura te tjera, te arave apo peme frutore.
Vite me pare ishja ne shtepine e nje njeriut tim, i cili ishte kthyer nga emigracioni ne shtetin fqinje te jugut. Vajta te intervistoja kusheriren time te moshuar, e cila nuk eshte me ne jete. U mrekullova nga mjedisi qe kishte krijuar i biri. Pastertia dhe rregulli, ne banese, ne bahce, ne rruge e kudo, mbreteronin. Edhe makine te vogel te tipit Benz kishte blere nipcja. Ne tavoline u shtruan gatime me shije dhe te pastra, aksesoret konkuronin me restorantet me te mire te kryeqytetit; elektroshtepiaket ishin fringo te reja dhe te kohes. Shtepia e lyer, jashte e brenda dhe dashuria e familjareve, nje mrekulli me vete.
Pa shkare ne propagande te rendomte, dua tu bej me dije emigranteve se Bota e sotme eshte, jo vetem ne coroditje, por dhe ne nje krize te gjithaneshme. Mos u ligeshtoni nga kufizimet qe ndeshni, te cilat jane “prurje ” te kohes qe percjellim, por besoni tek krahet dhe ne aftesite tuaja, dhe kujtoni qellimin qe i keni vene vetes, kur moret udhen e mergimit. Ju keni dy perparesi te dukshme, te cilat nuk iu lene ne balte: Jeni te rinj ne moshe dhe keni lere e jeni rritur ne Kalivac te Tepelenes dhe keni tipare kalivacasi.
Kalivaci i Tepelenes, sic del nga interpretimi i zbulimeve te pjeseshme arkeologjike te koheve te fundit, te cilat, lipset te kene vijimesi, mund te jete njeri nga fshatrat me te lashte e me te medhenj te treves tone. Mund te mendohet se edhe ndonje fshat tjeter, rreth Kalivacit te jete formuar nen ndikimin e drejtperdrejte te fshatit Kalivac te Tepelenes. Kalivaci i sotshem ngjan sikur eshte shkeputur nga Mali perballe i Kudhesit ( Mali i Bardhe ), kurse lumi i Vjoses, sikur ka gerryer e ka formuar vendrrjedhen shumeshekullore. Behet fjale per shume shekuj te shkuar, ndoshta dhe per epoka te tera. Arkeologet dhe historianet, gjithe ata qe merren me keto pune, ne te ardhmen, mesiguri qe do te impenjohen me shume e do t’u japin pergjigje nje sere ceshtjeve qe ka hedhur mbi tavoline koha. Ne, tani per tani, mbi bazen e atyre qe lexojme, veshtrojme e qe prekim, na lind e drejta te fantazojme, mbi bazen e nje realiteti te dukshem. Shpellat e lashta, dhe hambari ne faqen Jugore te shkembit qe zbret mbi lume, toponimet me vlere qe gjenden sheshit, kudo neper fshat, te cilat, kalivacasit i kane pare e i kane prekur por i kane shtyre me kembe nga padija, dikush dhe i ka demtuar, ka ardhur koha te cmohen seriozisht. Ato mund te sherbejne si argument i pakontestueshem, mbi lashtesine e Kalivacit te Tepelenes.
Ne dore kemi nje argument te pakundershtueshem. Kalivaci i Tepelenes eshte vend i bekuar. Bekimi eshte konkret; i dukshem e i prekshem. Zona ku shtrihet fshati yne i perket Makje shiblakut. Klima dhe bimesia e tij, jane te pershtatshme per jeten e njeriut. Terreni, toka, uji,kullotat, peshku, etj. e bejne Kalivacin te begate e te lakmuar. Ne vite, Kalivaci ka qene i lakmuar, si nga fqinjet dhe nga me te largetit, ne distance. Prandaj popullsia e fshatit tone eshte e perzier. Dyndjet nuk kane ngjare ne nje dite; as ne nje vit apo ne nje shekull. Ndoshta ka rrjedhur me teper kohe qe te ndodhte kjo. Kalivacasi autokton, nuk ka qene e nuk eshte, ksenofob; as racist. Vecse, ata qe jane ngulur ne Kalivac, nen trysnine e kohes dhe te kushteve reale, kane qene te detyruar. Per te mbijetuar, ata jane pershtatur me vendasit, dhe jane afruar e jane miqesuar me ta. Kesisoj, mes kalivacasve autoktone dhe te ardhurve, jane krijuar lidhje te shendosha e te qendrueshme, te cilat kane qene faktor baze i mosshkermoqjes te fshatit.
Ne mungese te shkrimeve, per te argumentuar ate qe them, jam i detyruar ti referohem kujteses, pa cenuar privatesine. Ne fund te fundit, ato qe do te shkruaj jane gjera te njohura, dhe per kalivacasit nuk perbejne risi. Eshte historikisht e vertetuar dhe e pranuar se Mucoimajt, te ardhur ne mehallen Ahmetaj, ne trojet e dajos se tyre, Bektash Sakos, fillimisht kane qene vellezerit Sherif dhe Demir Rrapo. Bektashi, ne liidhje martesore me Dylben, nuk lane trashegimtare, prandaj ishin te detyruar te merrnin ne shtepi dy niperit e lartpermendur. Te ardhurit nga Toci, fillimisht pranuan llagapin – Sakaj, me vone, ne rrethana te tjera, ata u regjistruan – Zenelaj. Ne fakt ata ishin e mbeten Mucoimaj. Dajo Bektashi dhe bashkeshortja e tij – nikoqirja – Dylbe, si te tjeret, e paten jeten te limituar. Me qellim qe ata, te dy ( Sherifi dhe Demiri), te mos ndiheshin te vetmuar kerkuan dhe gjeten, me mencuri, lidhje te reja. Djali i madh i xha Sherifit – Qemali, lidhi martese me Hatemen, te bijen e fisnikut Musa Brahush Bilaj, nga Hasanimerajt. Edhe djali i dyte i xha Sherifit, Tekiu, nje atdhetar i zjarrte dhe luftetar i oreve te para, u martua, ne rrethana lufte, me Nasibene, te bijen e bashkefshatarit Ahmet Fejzo Pashaj, nga mehalla e Hysodosajve, e cila doli partizane. Keshtu , familja Mucoimaj, u lidh me miqesi te reja, me kalivacas autoktone e te fuqishem.
Sherif Rrapua dhe vellai i tij, Demiri, nuk mund te ishin te perjetshem. Ata iken por lane pas pinjolle, te cilet e nderojne Kalivacin dhe u zihet emiri ne goje. Muhameti, djali i vetem i Demirit, ka qene njeri nga djemte me te mire te fshatit tone, ne te gjitha kohet. Keshtu dhe dy djemte e tri vajzat e Tekiut, te cilet jane te zotet e vetes dhe “ bejne pete ” edhe per te tjere. Kam takuar, te birin e Muhametit – Shkelqimin, ne Tirane. Ai ka nje djale adoleshent, i cili nuk ka qene asnjehere ne Kalivac, por thote, plot gojen se eshte kalivacas dhe kerkon te dije sa me shume per fshatin. Ah, sikur te gjithe prinderit kalivacas, pavaresisht se ku banojne, ti mesonin femijet e tyre, si Shkelqimi i Muhametit. Per fat te keq, gjendet edhe ndonje 90 vjecar, i cili nuk e ka fort per zemer qenien kalivacas.
Kalivacasit e dine se ne Specove, prej kohesh eshte vendosur e jeton nje komunitet i ardhur nga fshati Dorez. Ata jane natyralizuar si kalivacas dhe jetojne ne harmoni me vendasit, madje, kane formuar lidhje miqesie me ta. Te ardhur ne Kalivac jane: Mehmetajt, ne Brinjen e Beut dhe pinjollet e Coban Dules e Llakajt, ne Leshnje; Pashajt ne Hysodosaj; Bakajt ( Celajt ), ne Bozanaj; Xhaferajt, ne Mecaj, etj, Edhe babai i Arif Qamilit, i cili u vendos ne Kalivac, prej Vasjarit, per t’u ndjere ngrohte, ne Bregun e Hysodosajve ku era te ckul, nga rrenjet, u martua me te ndjeren Sadefe, motren e Laze e Banush Xhezos, nga Ahmetajt.
Ne kete shkrim dua ti bej homazh, nje burri te vecante, nje labi me tipare e me pamje kreshniku, nje burri plot burreri e bese, nje trimi e nje njeriu me shpirt njeriu. E kam fjalen per te ardhurin nga Doreza, Muharrem Qerim Mehmetaj. Eshte nje rast i vecante e i paperseritshem. Muharremi dhe kusheriri i tij, Hamza Sheshua, u shperngulen nga Doreza dhe u vendosen ne Kalivac, ne vendin e quajtur Brinja e Beut, ose, sic njihet rendom nga kalivacasit; ne Ruc. Xha Muharremin, te cilin, te tijet e therrisnin, me te drejte – Baba, e kam njohur personalisht dhe ruaj, per ate burre tere autoritet e miresi, kujtime te cmuara. Xha Muharremi, erdhi ne Kalivac si i huaj por, me sjelljen e tij te mendafshte, plot korrektesi dhe me zotesi, u hyri ne zemer banoreve te Kalivacit, te cilet e pranuan si djalin e tyre dhe, duke cmuar vlerat e tij, e zgjodhen, disa here kryetar te Keshillit Popullor te fshatit. Ne kete menyre, Muharrem Qerimi, u be jo vetem babai i fisit por dhe i fshatit. Jo vetem kaq, Muharrem Qerimi lidhi martese me te bijen e Barjam Delos e te Hatixhese, motren e Tefik Barjanit, i cili mbante mbiemrin Isufaj. Nje lidhje e zgjuar, nga te dy krahet, e cila bashkoi disa familje, me miqesi te sinqerte.
Gjykuar edhe nga ky fakt si dhe nga raste te ngjashem, mund te arrihet ne perfundimin logjik se martesat e te ardhurve me vendase dhe e kunderta, ne Kalivac te Tepelenes, jane shfrytezuar me zgjuarsi, mencuri e me largpamesi, si rruge efektive per te forcuar lidhjet e per te arritur kohezionin egzistues.
Mjaft kalivacas, ne fshatin tone dhe kudo ku kane shkuar, i jane futur biznesit. Sipas mundesise dhe aftesive te protagonisteve, bizneset kane qene e jane te natyrave te ndryshme. Ferrik Çobani, i shquar si gurgdhendes, kur pa se nga zanati i tij kishte fitim, te gjithe familjen e ktheu ne gureskalites. Sot, pinjollet e tij, e kane zgjeruar gamen, duke u kthyer ne lider, ne fushen e ndertimit. Dikujt i ka ecur mbare biznesi e ka nxjerre fitime, te tjere, jane perpelitur ne dallget e konkurences, nuk ia kane dale mbane e kane falimentuar. Mund te them, jo pa baze se tiparet e kalivacasve jane mjaft afer me ato qe nevojiten per te qene nje biznesmen i suksesshem. Historikisht, ne fshatin tone, edhe nje dyqan kafeje qe ishte ne qender te fshatit te madh( ne godinen e Teqese te Harakopit), pronar kishte Todin, nga Policani i Gjirokastres. Xha Telhai i Shatrafileve, i cili u mor, me nje tregti te vogel duke shitur me dore te dridhur, bojra, penj, basme, gjilpera, rruaza, etj. nuk ishte nga Kalivaci, por nga Luzati. Ndonje i moshuar mund te mbaje mend, nje dyqan me artikuj te kufizuar, ne katin e pare te shtepise te Demir Seitit, te cilin e menaxhonte Sulo Beqiri, etj. Ka nje lidhje, te cilen nuk mund ta quajme rastesi. Arif Qamili, ne kohen kur fshati ishte i organizuar ne kooperative bujqesore, hapi ne Hysodosaj nje dyqan shtepie, me sende ushqimore te domosdoshme; djemte e tij, sot kane organizuar e menaxhojne biznese te suksesshem. Qazo Mehmeti e me vone Zaimi i Xhemal Haxhiut me Sadon, me shume sakrifica organizuan biznese te kufizuar, me mall te vetin apo shteteror dhe, ne kushte qe dihen furnizuan popullsine e kalivacit, me sende te domosdoshme. Sa mundesi te tjera ka qe nuk shfrytezohen dhe ne rrime e veshtrojme, si iken guri i bregoreve tona, per zbukurimin e shesheve e te ndertesave te fqinjeve; si ka ikur Kocimarja, ne fushen e druve te Fierit dhe si eshte shemtuar gryka e lumit, nga te pangopurit e te paskrupulltit te cilet, mund ti quaj “ Vampire ”. Konstatoj, me keqardhje se disa vlera te qenesishme te kalivacasve, te cilat, me kohe kane fituar forcen e tradites te mire, po zbehen dhe perpjekjet per te dale nga amullia jane te pakta. U them, me zemer ne dore kalivacasve qe e duan, me shpirt fshatin e tyre dhe kerkojne ta veshtrojne ate, atje ku i takon, ne balle te fshatrave te rrethit te Tepelenes, si fshat turistik, me mundesi te shumta e me resurse te pashterrshme. Dy fjale zemre bashkefshatareve te mi e ndjej si detyre tua them hapet: Mos u largoni nga tradita e mire shumevjecare e fshatit, por perterijeni ate se u afron e u bashkon me njeri-tjetrin. Ngazellehem, kur veshtroj kalivacas qe, pavaresisht nga bindjet, nga perkatesia partiake dhe nga miqesite apo armiqesite, ne raste morti bashkohen, si nje trup i vetem dhe percjellin te ndjerin ( te ndjeren ). Kam pare kusherinjte Hysenaj, nga Leshnja, fisniket: Sadik; Qemal; Skender dhe ndonje tjeter, te marren udhen e te vijne ne Tirane, ne raste te tille. U them, plot gojen: “ Bravo u qofte ! Ju , keshtu nderoni veten dhe fshatin”! Kjo eshte tradite qe duhet ruajtur, edhe pse eshte per raste fatkeqe. Ne Kalivac, ne raste te ngjashem, kur “ i helmuari ” i mban syte nga dera, jane mbeshtetje e fuqishme. Edhe ne raste martesash, i gjithe fshati, sipas fiseve, burra e gra, vershojne ne shtepine e dhendrrit, per te uruar e per te pare nusen.
Ka qene tradite, kur te vjen tjetri ne shtepi, ta presesh me bujari e ta pecjellesh me dhurata. Nje dite ishja ne familjen e te ndjerit Serjan Aliko Muharremaj, i cili, ishte njeri nga dy djemte e Kalivacit qe u martua, ne vitet ’50 te shekullit te shkuar, me nje te krishtere, duke thyer keshtu nje tabu. Djali i Serjanit, Beni, ne nderim te nenes se ndjere, kishte emertuar te bijen – Kristine. Kristina e re dhe e ema e saj, ndonese nuk kishin qene kurre ne Kalivac, deklaronin se jane nga Kalivaci i Tepelenes. Ajo qe me la pa fjale, ishte percjellja e nuses te Benit, me dhurata modeste, si ne Kalivacin e dikurshem. Bashkeshortes te Mehmet Azis Kalemit, kur vajti per here te pare ne Kalivac, ne vitet ’50 te shekullit te shkuar i kishte lene pershtypje fakti qe grate, e puthnin dhe kur u largua nga fshati, e percollen me dhurata. Po humbasim traditen e pergatitjes te zaireve per dimer, thurjes te trikove e corapeve me fije leshi; tezgjahut e ndoshta do te humbasim dhe traditen e hollimit te peteve, nxjerrjes te vajit te ullirit me kembe etj. etj.
Na e ka qejfi qe fshatin tone ta bejme sic eshte piketuar, si fshat turistik. Ata qe banojne ne Kalivac dhe ne te gjithe, te bejme ceshte e mundur, per mos ta humbur kete shans historik. Qe te behet kjo, sejcili ti beje pyetjen vetes dhe gjitonit, fisit, e tere fshatit: A jemi ne ne ate nivel qe kerkon turizmi familjar? Une them: jo! Turisti qe merr udhen e vjen tek ne, kerkon te kenaqe syte, barkun si dhe te flere mire. Siguria eshte ceshtje qe nuk mund te vihet ne diskutim. Dua te them se nje turist nuk i nxjerr lehte parate nga xhepi, mbasi nuk i ka te teperta. Ai kerkon te veshtroje e te shijoje ato gjera qe nuk i ka ne vendin e tij. Po sikur te kerkoje te dije historikun e fshatit dhe veglat e punes e orendite qe jane perdorur. A ka ndonje konferencier competent per kete? Turizmi eshte nje fushe e palevruar per fshatin tone; disa gjera mund te parapergatiten, pa menduar se: “ Kur te futemi ne uje do te mesojme not”
Ne shkrimet e meparshem, te cilet, nuk mund te jene pa kritike, jane shtjelluar mjaft tipare te banoreve te Kalivacit, por nuk eshte theksuar nje tipar qe na vecon nga te tjeret. Behet fjale per bukurine femerore dhe ate mashkullore te banoreve te Kalivacit. E them me plot gojen se, sic ka vajza e djem kalivacas, te zgjuar, te mencur, zemermire, bujare e trima, ka dhe te dukur. E kam te pamundur te bej nje evidence, te bukurise kalivacase, mbasi edhe njohjen nuk e kam te plote, sidomos kur behet fjale per te rejat dhe per te rinjte, tiparet e te cileve kane evoluar, si kjo kohe.
Pa u rrekur te permend gjithe sa terheqin vemendjen me nurin e bukur, aq sa kam njohuri, mund te them se ne rrjeshtin e pare mund te jete Mirjeta e Hysni Jasharit dhe motra e saj- Eli. Jo si ne nje parade mode mbasi nuk me shkon e nuk me takon, do te vecoja bukurine e Brunildes te Haderet; Eduines te Reizit dhe kusherires te saj – Migenes; Enades nga Dulajt ne Mecaj, Saven e Caushet; Jonen e Petrefit; Stelinen e Ramajve, Saren, Neten e Butos dhe ate te Skenderit, Memin, Dudilden, Anisen , Matilden; Halimene; Klaudian; vajzat e Nelos, vajzat e Tahirit, Natashen dhe Marcelen e Rexhepit, etj.etj. Nuk eshte vetem ceshtje geni; kushtet e jeteses, shpesh luajne rol percaktues. Meqenese jemi ketu, do te nenvizoja se Kalivacin e nderojne dhe bijat e tij, kudo qe jane. Behet fjale per ato vajza qe jane nga Kalivaci dhe kane vajtur nuse ne nje dere tjeter. Kush te doje le ta kundershtoje opinionin tim: Lume ajo dere qe merr nuse ne Kalivac te Tepelenes. Perse i do, ato te pergjigjen. Te zgjuara, te shkatheta, te mencura, te dukura, punetore te papara, nikoqire, pastertore, te dashura, te pritura, te zonjat per ta ndezur zjarrin me vete, te kujdesura per femijet, per burrat dhe per fisin, nderojne mikun, etj. etj.
Djemte kalivacas, nuk mbeten pas motive te tyre, si ne pamje dhe ne pune. Romeo Bilaj, Klodiani i Drites, Xhevdet Ahmeti dhe vellai i tij Gjonleka; Luani i Rexhepit, Nuriu i Hamzait, Xhevairi i Breshanit; Xhelil Aliu dhe vellezerit e tij; djemte e Barjam Malos; Barjam Dosti; Veziri i Fejzo Qazimit e sa te tjere, jane te pashem e nuk ua ha qeni shkopin.
Se fundi, me duhet te them dhe nje te vertete: Keni vene re Ju: edhe niperit e mbesat na kane ngjare. Eshte gje e mire kur keta ngjajne nga dajot. Gojedhena na thote se Matua dhe Hasani, dy trima te terbuar, qe formuan nje fshat me tipare luftarake, ishin nga Hasanbegajt. Luftetari i thekur per mbrojtjen e trojeve amtare – Kanan Mazja, nga Shkoza, ishte nip ne deren e Abedin Kahremanit, ne Ahmetaj. I mirenjohuri avokat – Idajet Beqiri, ne Hasanbegaj i ka te lidhura fijet; i moshuari Selman Islami, nga Çorrushi, eshte nip, ne Kalivac. Historianja e shquar Fatmira Ramaj, nga Krahesi, ne Muharremaj eshte mbese. Inxhenieri i ndertimit – Ardjan Xhaferri, nga Kalivaci e ka nenen dhe vellezerit me emer te mire: Ahmet e Gjergji Hoxhaj, nga Krahesi, nipper ne Ahmetaj jane; Astriti i Qani Shabanaj dhe i Velidese, ne Kalivac i ka rrenjet, etj. Sa shume gezohen dajot kur rrethohen nga nipper e mbesa si ata vete!
Shkrojti Niazi Xhevit Nelaj Ne Tirane, gusht 2018.
Sa shume u detyrohemi atyre trimave!
( Vijon perkujtimi i deshmoreve te Luftes Nacionalclirimtare te Kalivacit):
Bakajt ( Celajt ) i dhane clirimit te vendit dy deshmore dhe nxorren partizane dy te tjere. Shtepia e tyre perdhese, e ftohte akull, e mbuluar me pllaka guri te bardhe, pa tavan e pa dysheme dhe e pasuvatuar, me nje kaposh me placka ne inventor e varfer ne kufijte ekstreme te kesaj fjale, u be strehe per partrizanet dhe vater e zjarrte e luftes per liri. Continue reading Sa shume u detyrohemi atyre trimave!
Muharrem Mehmet Ramaj, Deshmor i Luftes Nacionalclirimtare.
I lindur ne nje familje fisnike te njohur per trimeri e atdhetari, xha Muharremi u rrit ne nje mjedis kalivacas, ku kryefjale eshte trimeria, burreria dhe besa. Shtepia e Mehmet Qazos, ne Hysodosaj, si te gjitha shtepite ( familjet ) e fisit, te mehalles e te fshatit mbare ka qene dere miku e shtepi bukedhene. Ajo ndodhej ne fund te Bregut te Hysodosajve, prane Çesmes te Halilet, disi e shkeputur nga shtepite e tjera te fisit e te mehalles.
Nga kjo familje dhe nga fisi i Ramajve, dolen jo vetem cobane esnafe e burra trima si Kalo Qazua dhe lundertare te guximshem si Hasan Ramua dhe pas tij Gani Muharremi, te cilet, mateshin me egersine e lumit tone dhe me te papriturat e punes te lundertarit, por dhe burra shteti te ndjere si oficeri madhor i Ushtrise Mbreterore – Zoto Halili, perhaps te diturise, si Halil Zoto Ramaj, trima te oreve te para si Sinan Hasani; kengetare me ze bilbili si Klodiani etj.
Muharrem Mehmeti ishte nje burre i mencur, i zgjuar e trim, i cili, per gati 30 vjet, ishte kryeplak i fshatit Kalivac te Tepelenes. Ai u lind ne Kalivac te Tepelenes, rreth viteve 1874-1875; ne kohen kur Shqiperia ishte nen sundimin Osman, shteti i te cileve shtypte e shfrytezonte mizorisht bashkefshataret e Muharremit. I rritur ne nje mjedis te shendoshe atdhetaresh, ne rinine e tij, Muharremi provoi egersine e shfrytezimit ne dhe te huaj, kur ishte emigrant dhe punonte ne minierat e Shteteve te Bashkuara te Amerikes. Muharrem Mehmeti nen ndikimin e faktoreve te brendshem dhe genit qe zjente ne dejet e tij, u mekua me ndjenjen e urrejtjes per pushtuesit e huaj dhe per shfrytezimin qe ata i benin popullit fukara. Ne zjarrin e lufterave per mevetesi e per clirim kombetar, u vu ne krye te vullnetareve te fshatit Kalivac, qe u vendosen ne krah te Plakut te Vlores, Ismail Qmalit, ne vitin 1912 kur u shpall mevetesia e Shqiperise. Ne vitin 1920, Ai, me arme ne dore u radhit ne taborrin e Tepelenes qe udhehiqej nga Selam Musa Salaria, ne Luften e Vlores.
Atdhetarizmi e thirri Muharrem Mehmetin te dilte ne krah te Republikes e ne mbrojtje te Qeverise te Fan Nolit, ne vitin 1924, kur forcat regressive te kohes synonin ta mbytnin qe ne djep ” foshnjen e sapolindur ”. Bazuar ne tiparet vetjake ku prevalonin: mencuria, burreria dhe vizioni i perparuar, Kalivaci e zgjodhi Kryeplak te vetin, jo vetem nje here. Xha Muharremi, me fjalen e menduar mire e me qendrimet e drejta qe mbajti per zgjidhjen e mjaft ceshtjeve serioze qe shqetesonin komunitetin, shpejt u be njeri nga personalitetet me me peshe te Kalivacit te Tepelenes. Xha Muharremin e gjeje ne qoshen e mikut, ne cdo shtepi ku behej dasme e gosti, ne oda burrash e ne kuvende ku shtroheshin per zgjidhje halle te medha.
Muharrem Mehmeti e donte shume Kalivacin dhe popullin e tij, prandaj punonte, me mish e me shpirt, per zgjidhjen e halleve te shumta te tyre, perfshi shuarjen e sherreve banale, per pajtimin e merive dhe per ceshtje te tjera jetike. Te gjithe kalivacasit e donin, e nderonin dhe ia degjonin fjalen. Fjala e Tij, ne Kalivacin e asaj kohe kishte vleren e ligjes.
Pushtimi fashist i vendit, preku thelle dhe lendoi sedren liridashese te luftetarit te regjur per mevetesi dhe per lirine e vendit, gje qe e hodhi Ate pa rezerva ne anen e clirimtareve. Dy djemte e tij, Ganiu dhe Barjami u radhiten ne formacionet luftarake te Ushtrise Nacional clirimtare, deri ne clirimin e plote te vendit. Vete xha Muharremi u zgjodh ne keshillin Nacionalclirimtar te fshatit, ku ishte teper aktiv. Roli i tij ishte pozitiv dhe ne te mire te qartesimit te bashkefshatareve per zberthyer, ne detaje, qellimin dhe objektivat e Luftes Nacionalclirimtare, si dhe per mobilizimin e te rinjve dhe hedhjen e tyre ne radhet e Ushtrise Partizane.
Vlerat e xha Muharremit dhe peshen e fjales se tij, nuk e njihnin vetem kalivacasit e lidhur ngushtesisht me idete e Luftes Çlirimtare por dhe kundershtaret e kesaj lufte. Trimi me gjak atdhettari, nje dite, ne moshen e trete u ndodh perpara nje te papriture te madhe, pa rrugedalje tjeter , e cila i kushtoi jeten. Muharrem Mehmet Ramaj, ra trimerisht, me arme ne dore, sic ia donte nderi i tij, i familjes dhe i fisit; ashtu sic dine te bien kalivacasit; burrerisht e sic dine te bien trimat, per Lirine e Atdheut. Po cilat ishin ato rrethana teper te veshtira e pa rrugedalje tjeter ?
Sic eshte e njohur historikisht, me 25 korrik te vitit 1944, ne fshatin Dukaj te rrethit te Tepelenes, u zhvillua nje beteje e ashper, ku gjaku u derdh si lume, midis forcave partizane te Brigates se 6-te Sulmuese dhe nje grupimi te madh gjermano – ballist, e cila perfundoi me shpartallimin e plote te ketyre te fundit. Nje bande e perbere nga 10 mercenare dhe nga 2 gjermane depertoi neper rrjedhen e Vjoses, duke shfrytezuar erresiren e nates, mengjesi i 26 korrikut te vitit 1944 i gjeti ne Donije te Kalivacit.
Ishte koha kur fshataret ishin ne “ pikun ” e punimeve bujqesore te stines. Ata korrnin dhe shinin grurin, ne are dhe naten, zakonisht e kalonin prane lemenjve te shirjes apo ne prcelat e grurit. Fusha e mehalleve te Pusit, ishte e populluar, nga te pakten 200 burra e djem te rinj, te cilet, ne dege te pemeve, krahas torbes me buke e me qepe dhe nje botil me dhalle, brenda, kishin varur dhe armen vetjake, per te mbrojtur nderin dhe pronen.
Pjesetaret e bandes te armatosur, prej 48 oresh nuk kishin vene ushqim ne goje dhe ishin mjaft te uritur. Ujet e ftohte te burimeve te Donijes qe pine per te shuar etjen, ua shtoi me teper urine. Ata kerkonin buke, per te larguar urine qe i kishte kapluar. Tek burimet, ne Donije, banditet gjeten nje djale nga kalivaci, i cili nuk i kishte kaluar 18 vjetet. Ai po gjuante peshq, me pushke dhe kishte me vete nje gomar, te ngarkuar me 2 bucela druri, me qellim qe te mbushte uje te fresket, per familjen. Sic u mesua, djali i ri quhej Haki Sulo Sulaj, i biri i luftetarit te shquar Sulo Beqir Sulaj, nje sakat natyral, i cili calonte nga te dyja kembet. Hakiu, i lindur i tille, rridhte nga soj trimash. Babai i tij, Sulua, ishte komandant i njesive partizane. Ai ishte trim me flete dhe trimerine e kishte shpalosur ne disa luftera, per mbrojtjen e trojeve ametare dhe per mevetesine e Shqiperise. Fati e kishte denuar Hakine te lindete sakat, por, ai kishte ngjare nga i ati e nuk binte lehte ne kurth ose, sic kane thene ne Kalivac, “ nuk e hante thate”.
Banditet vendosen ta shfrytezonin sakatin, per ti cuar ne ndonje shtepi ne periferi te mehalles, ku te mos kishte shume njerez. Djali i kapur peng, duhet te shkonte brenda shtepise e te kerkonte buke per te pangrenet, kurse ata do te benin roja. Hakiu, me zgjuarsi e me dredhi, i coi banditet tek shtepia e Muharrem Mehmet Ramaj, e cila, ishte ne fund te mehalles dhe i plotsonte kerkesat e banditeve. Hakiu, nga ana e tij, dinte ku i shpuri te uriturit. Ne shtepine e xha Muharremit ishte vete ai, i moshuar, dy nuset e djemve partizane, nje vajze adoleshente dhe 2 femije. Kasollja e xha Muharremit ishte larg nga shtepite e tjera te mehalles Hysodosaj. Ja si e spjegon kete ndodhi i moshuari Selman Z Islami, nga fshati Çorrush, i rrethit te Mallakastres, ne gazeten: “ Zeri i Popullit ” te dates 6 gusht 2010:
“… Plaku drodhi cigaren dyte, e ndezi dhe po shikonte se si po flinte djali, ( i aferm i plakut, qe kishte ardhur nga njesiti partisan ku bente pjese; me leje) ashtu si qengj dhe thoshte: “ Ah djaleri, djaleri, ku je ” ?, sepse ai, per moshen dhe natyren e tij vuante per gjume. Ne kete moment, degjohet nje ze, nga jashte. O xha Muharrem; o xha Muharrem. Plaku u ngrit dhe, per te mos i prishur gjumin djalit, nxorri koken ne dritare dhe u pergjigj me ate fjalen karakteristike te atyre aneve: “ Lepe ” ! Kush eshte ? Dil ! Dil pak te dera – erdhi pergjigja nga jashte. Kur doli tek dera, shikoi se ishte Haki Çalua, djali i lagjes, hipur mbi gomarin te ngarkuar me bucelat e ujit. Mercenari, sic u mesua me vone, ishte shtrire pas nje rrenje trendafili, me pushken gati per zjarr dhe plaku nuk e pa.
Ç’kemi mor Haki, qe na erdhe ne kete kohe dhe nuk po zbret nga gomari; cfare te ka ndodhur? Hakiu pergjigjet se nuk ka ndodhur asgje, por kane ardhur disa njerez e duan buke. Plaku e pyet se c’jane ata njerez; jane partizane apo cfare jane? Hakiu I thote: “ Nuk jane partizane, por me duket balliste dhe xhandare. Plaku beri nje hap, brenda deres, rrembeu pushken qe e kishte varur ne mur, doli dhe i tha Hakiut: “ U thuaj atyre ballisteve a xhandareve, cfare jane, te dorzohen se, per ata nuk ka buke me por vetem plumba; puna e tyre tashme, mori fund”. Dhe ashtu, me pushken gati per zjarr, beri te levize perpara. Ne kete moment, mercenari qe, sic me thane, ishte shtrire pertoke dhe me pushken gati per zjarr, e qelloi, drejt e ne kraharor dhe plaku i nderuar u shtri; gjysme jashte e gjysme brenda deres… Me te degjuar krismen, fshataret e Kalivacit qe punonin ne fushe, lane punet, rrembyen armet dhe asgjesuan banden”.
Muharrem Mehmet Ramaj, u percoll, sic e meritonte; sic percillen ata qe bien per te mbrojtur vatren, nderin e familjes, te fisit, te fshatit Kalivac dhe te Atdheut. Varrimi i tij, fillimisht u be ne Hysodosaj, prane te tijeve, me nderime, sic e meritonte. Pas shume diskutimesh e peripecish protokollare, Muharrem Mehmet Ramaj, u shpall “ Deshmor i Atdheut ” e sot renditet mes 10 yjeve te pashuar te fshatit Kalivac te Tepelenes.
- I paharruar qofte kujtimi i tij !
Shkroi Niazi Xhevit Nelaj, ne Tirane, qershor 2018.
Oratori pa shkollë
Monografi- kushtuar kalivacasit të thjeshtë Xhemal Idriz Ago
Brezat, percjllin njeri-tjetrin. Njerezit; gjithashtu. Sejcili, bart e le pas, gjurmet e historise qe ka shkruar vete. Dihet, gjeja e tjetrit nuk i ngjitet askujt. Ajo eshte e tij dhe vetem e tij. Keshtu ndodh dhe ne historite njerezore, te cilat nuk i ngjajne njera-tjetres. Ketu e ka bukurine jeta. Sa mire e kane percaktuar kete mentaret popullore anonime: “Çdo berr varet prej kembeve te tij”! Vend per koment nuk mund te kete. Ne jeten e nje njeriu, karakteri i tij, u ve vulen gjithe tipareve te personalitetit. Ai formohet dita-dites e pak nga pak, nen ndikimin e faktoreve natyrore dhe te atyre shoqerore. Vija qe formon nje karakter i qendrueshem, shpesh ravijezohet si nje trajektore ne ngjitje. Nuk mund te jete ndryshe. Ne Kalivacin e dikurshem, njerezit, kur benin fjale per karakterin e nje njeriu, perseritnin, jo pa te drejte sloganin: “Sic e nisi; e bitisi”, gje qe ka te beje me pandryshueshmerine e karakterit. Continue reading Oratori pa shkollë
Te jesh i varur nga…
Nuk eshte fjala per raportet mes njerezve ne karriere por, per ndikimin e fuqishem emocional qe lene ne jeten e njeriut disa vese. Them vese mbasi e kam te veshtire ta emertoj tjetersoj perjetimin e disa dukurive negative, te cilat i ndeshim, jo rralle. Ta quash ves, jam i vetedijeshem se eshte me e pakta dhe nuk e shpreh plotesisht domethenien e kesaj fjale. Pare ne siperfaqe, lind ndjesia e gabuar se kjo dukuri, nuk ka te beje e nuk u perket bashkefshatareve tane kur, ne fakt, nuk eshte teresisht keshtu. Levizja e lire e njerezve, emigracioni dhe migracioni, pavaresisht nga shkalla e pjesemarrjes te njerezve dhe distanca e pershkuar ndikojne fuqishem ne globalizimin e dukurive negative, ndaj te cilave, askush nuk mund te jete I imunizuar. Jetojme ne kohe kur japim e marrim me te ndryshem dhe mes atyre qe na hyjne ne pune, perthithim dhe vese apo prapesi te cilat nuk jane tonat, por “na ngjiten”, sikur te mos na mjaftonin ato qe kemi trasheguar.
Eshte e vertete qe cdo njeri ka “ filtra” per te pastruar ate qe thith, por, eshte gjithashtu e vertete se sita apo shosha, nuk I mban dot persiper te gjitha llozhurat; disa nga te cilat deprtojne e perzihen me drithin e mire. Pa u rrekur te angazhohemi gjate, me argumentimin teorik te problemit, le te zbresim ne terrenin praktik, i cili eshte dhe me i prekshem e me i kapshem.
Disa pijedashes ( per fat te keq, nuk jane pak), nga perdorimi sistematik i pijeve alkoolike, pavaresisht se veprimit te tyre mundohen ti vene nje justifikim teorik ( se shumti, veprimin e tyre e spjegojne si reagim ndaj halleve qe i kane pllakosur), i ka bere te varur nga alkooli, aq sa nuk bejne dot pa pire. Veshtroni per nje cast deren e pijetores qe keni prane shtepise, ku dergjen ne radhe e mezi presin sa te hapet lokali, per te rrokullisur nje gote, esell, qe ne mengjes. Ka te tjere qe e hapin deren e pijetores, sapo feks dhe e mbyllin ate kur vjen mengjesi i dites tjeter. Hyjne ne pijetore, me mendjen e tyre e dalin prej saj, me mendjen e alkoolit. Deri sa te hapet pijetorja, ata lepijne buzet e imagjinojne, veprimet e tyre e te shitesit. Kete dukuri e kam vrojtuar vete e nuk e kam te deftuar.
Dikur, ne Berat, ne lagjen “ Murat Celebie”, hyra ne nje local, ku tregtoheshin sende ushqimore dhe pije te forta. Me kishin thene se ne ate local tregtohej yshmer cilesor, me shije, sic dine te bejne grate e Kalivacit. Mbajta radhe, ishja pas nje burri me moshe e me shtat mesatar, i cili synonte te blinte dozen e zakonshme te alkoolit. Burrit, i mbeten syte tek shitesi e dukej sikur po perpinte veprimet e tij. Kur shitesi mbushte goten e radhes, me raki, nga shishja qe mbante ne dore, klienti qejfli pijesh, lepinte buzet e, nga padurimi i dridheshin duart. “Miku” u qetesua, vetem, kur mori ne dore goten plot dhe, pa vajtur tek vendi i caktuar, rrufiti, dy-tri here, lengun e bardhe e “ te terbuar”. Sa te tille kemi ne mjediset tona ? Krejt natyrshem, e dalengadale, te tille njerez, kalojne ne vartesi te alkoolit e nuk ndahen lehte prej tij, edhe pse e kuptojne demin e madh qe ai sjell, per shendetin dhe per xhepin.
E kam te veshtire te besoj, se nuk keni pare si sillen ata qe kane kaluar ne vartesi te bixhozit. Disa mbajne radhe perpara lokaleve ku xhvillohen lojerat e fatit, me veshtrim te turbullt e me sy te zgurdulluar, si te hutuar e ne shqetesim sikur dicka u ka humbur, me shpresen mashtruese, se do ti ndihmoje fati per te perftuar nje shume parash, pa punuar. Kur nuk mund te futen ne mjediset e lojerave te fatit, ata qe jane te varur nga bixhozi, sajojne lojera te tjera, si ajo me target e makinave, me kapelet e kalimtareve deri tek pergojimi i veshjeve te femrave e te meshkujve, me vecori ne paraqitjen e jashtme. Bixhosciut, kur e ka te mbyllur sallen e lojerave te fatit ( te cilat, per fat te keq jane shtuar mjaft e jane bere si ato shushunjat qe thithin gjak), “ i kruhet trupi “ po nuk i hodhi “ zaret” edhe duke rrugetuar ne mjegullen e fatit.
Po duhanpirja dhe vartesia nga nikotina? Johan Nikoti, i cili, e solli duhanin, si bime aromatike, qe pertej oqeanit, ne Mesjete, zor se do ta perfytyronte demin e madh qe u shkaktoi njerezve duhanpires. Organet e frymemarrjes dhe rruget neper te cilat kalon tymi i duhanit, nga pirja sistematike, vishen me nje cipe nicotine, e cila demton bartesit dhe ata qe jane perqark tyre. Ai qe pi duhan dhe qe ka kaluar ne vartesi te nikotines, nuk mund te qendroje pa te; ia kerkon trupi, thone te varurit prej nikotines. Edhe ushqimin eshte gati te sakrifikoje ai, per hir te duhanpirjes. Ndalimi i pirjes se duhanit, nuk mund te behet, as me ligje, te cilet nuk mungojne, as me propagande. Para se gjithash, braktisja e duhanpirjes eshte ceshtje vullneti e karakteri.
Vartesia, si term eshte pafundesisht i larmishem dhe shfaqet ne forma nga me te ndryshmet. Nje gjahtar, nuk e shtyn dot diten, pa shkuar per gjah ose pa hedhur grepin, ne uje. Aq te varur jane, kjo kategori njerezish nga gjuetia, sa qe, po te mos dalin nje dite, u duket sikur nuk mbushen dot me fryme. Vatresi e nje lloji tjeter eshte prirja e nje kategorie njerezish ndaj seksit. Rendom, meshkujt dhe femrat qe rendin pas kesaj dukurie, quhen manjake, por jo te gjithe e meritojne kete “ nofke”. Kur nuk e arrijne ate qe synojne, te tille individe, byllen ne “strofken” e tyre dhe vene ne levizje fantazine e semure.
Vartesi eshte dhe renja ne vorbullen e thashethemeve. Eshte semundje, eshte ves, apo eshte mani, emertojeni si te doni, kjo nuk ka shume vlere. E rendesishme eshte se te tillet, pergojojne cilindo qe munden; synojne te prekin personalitetin dhe integritetin e tjetrit dhe, natyrisht, perpiqen te ngrene veten ( u duket sikur e ngrene), duke tentuar te ulin tjetrin. Ne nje fare mase eshte ceshtje karakteri, por, mendoj se kufizimi i kesaj dukurie, mund te behet dhe kur i kundervihet bartesit opinion i shendoshe qe e rrethon. Rreziku i thashethemeve, nuk ka te beje vetem me ate qe eshte bartes por, duke shpifur e pergojuar te tjeret, cenohet uniteti e lulezojne grindjet dhe percarjet.
Ne jete ndeshemi me lloje nga me te ndryshmit te vartesive. Patjeter qe u ka rastisur te veshtroni lypes rruge, nga ata qe kerkojne lemoshe e qe duan te perftojne, pa djersitur. Nisur nga ndjesia humane dhe nga shpirti i mire, ndoshta dhe u keni dhene lemoshe. Nje lupsar, nuk mund te rrije pa lypur, edhe po ti gjesh nje pune e te kete te ardhura. Nje lypsar (lypsare), e ka ves te lypurit. Ai ( ajo), si dhe shitesi, me kohe behen psikologe. Lypesi e kupton cili nga kalimtaret do te jape lemoshe, ashtu sikunder nje tregtar me pervoje, e kupton; a do te bleje dicka, ai qe hyn ne dyqan, apo thjesht ka hyre ne shitore, per te vrojtuar asortimentet dhe cmimet.
Nje kategori e vecante njerezish, kane kaluar ne vartesi te profesionit qe ushtrojne. Patjeter u ka rene ne sy nje muzikant i pasionuar, i cili, edhe ne rruge, kompozon, luan ne instrument (imiton), ose ben dirigjentin. Nje matematikan, kur shpik, papritur nje formule te re apo kur zgjidh nje ekuacion te veshtire, e shkruan zgjidhjen ku te mundet, edhe ne kapakun e shkrepses apo te paketes te cigareve. Nje berber, kur kalon prane dyqanit, te veshtron nga floket; nje kepucar nuk i heq syte nga kepucet qe ke mbathur, nje urbanist, edhe kur kalon ne rruge per punet e tij, nuk harron te beje verejtje, per projektin e zbatuar, per fasaden, zgjidhjen e nje ndertimi etj.
Ne keta raste e ne te tjere, te cilet nuk u permenden, kemi te bejme, patjeter me nje vartesi nga profesioni. Provoni te bisedoni me nje jurist! Ai, ne bisede te lire ( jo vetem ne zyre), do te kerkoje qe cdo mendim te jete i kopsitur e i argumentuar me fakte te shkruara ne dokumente. Dokumente te shkruar, perndryshe mendimet jane te pavlere. Kam ndeshur nje coban dhensh, i cili kishte lene bagetite, ne mal e ishte veshur, nenoficer aktiv, ne detyren e kujdestarit. Lumemadhi ishte mesuar te komunikonte me dhente e tij, ne gjuhen e tyre dhe, kur shkonte ne fjetine per te zgjuar ushtaret u drejtohej atyre me sinjalet: “ Rr-rr-rr” e me “ Hej – hej- hej”. Kam pare dhe nje bujk kalivacas, arat e te cilit, kur punoheshin prej tij, ngjanin si te pikturuara. Ai, nuk e hidhte faren, pa pare me pare se siperfaqja e tokes, kishte zene shtrat merimange dhe kur ulej mbi nje plis, i ngroheshin te ndenjurat. etj. etj.
Per ti vene “ koke” ketij shkrimi, me duhet te them se burimet dhe llojet e vartesise, jane te ndryshem e pa limit; por dhe lufta kunder tyre, nuk mund te behet, me sukses, pa vullnet, kembengulje e durim. Po te kuptohet se cdo ves e vartesi eshte dicka jo e brendshme e njeriut por e huajtur dhe po te perdoren metoda lufte efektive, edhe shmangja e tyre, besoj se do te sjelle rezultate konkrete.
Shkrojti Niazi Xhevit Nelaj, ne Tirane, mars 2018
Ahmetajt, njera nga mehallet me te medha e me te lashta te fshatit
(Sipas kujtimeve vetjake te viteve ’50 te shekullit qe shkoi)
Kushtet klimateriko-tokesore te treves, kane bere te mundur popullimin e Kalivacit prej koheve me te lashta. Datimi i ekzistences te fshatit tone si vendbanim, pas interpretimeve te zbulimeve arkeologjike te koheve te fundit, ka per njesi matese, jo vitet e shekujt, por epoka te tera. Hamendesite dhe perpjekjet e lavderueshme te mentareve nga ky fshat, tashme kane nevoje te korrigjohen e te permiresohen. Nuk behet fjale per saktesime mbasi, nje gje e tille, praktikisht, tani per tani, do te ishte e pamundur. Continue reading Ahmetajt, njera nga mehallet me te medha e me te lashta te fshatit