Lufta e Dyte Boterore dhe pushtimi fashist i vendit edhe ne Kalivac te Tepelenes , si ne te gjithe vendin trazuan e prishen ekuilibret. Ai rregull qe ishte vendosur , lidhur me regjistrimin e popullates, ne kohen e Mbreterise u prish e regjistrat e gjendjes civile , u bene pacavure. Nese ditelindjet tona, nuk jane te sakta, pervec ndonje faktori tjeter njerezor, si ulja apo ngritja e moshes te meshkujve , lidhur me kohen e kryerjes te sherbimit ushtarak dhe ngritja e moshes se vajzave per tu fejuar e martuar me heret, burimin e kane tek keto parregullsi.
Me qellim qe te vendosej rregulli dhe ekuilibri i prishur, administrata e re , e sapodale nga lufta rihapi zyrat e gjendjes civile dhe plotsoi regjistra te rinj, me te dhena per banoret e treves. Nepunesit qe u caktuan te benin kete pune, u perzgjodhenme kujdes, nga radhet e njerezve me te pershtatshem e me te arsimuar. Mjaft syresh , ishin nga ata qe kishin punuar dhe ne administraten e mepareshme dhe ia dinin radhen punes.
Ishte viti 1945. Vendi ishte cliruar dhe ekonomia fshatare e varferuar dhe e shkaterruar po rimerte veten , shume ngadale. Kalivacasit i mbanin ” te lidhur” mjaft fije me te shkuaren e afert. Te rriturit ( behet fjale per burrat kryefamiljare), me qellim qe te saktesonin e plotsonin te dhenat vetjake te gjendjes civile, e mbanin vrapin ne Krahes, ku ndodhej lokaliteti i treves dhe zyra e gjendjes civile. Disa pjesetare te familjeve, sidomos femrat , perfaqesoheshin nga kryefamiljari.
Agjitatoret e partise kishin bere punen e tyre dhe , ne nje dite te bukur pranvere, kur moti ishte ngrohur dhe fshati jeshilonte, ne , femijet e moshes parashkollore ,na mblodhen ne oborrin e madh perpara dyqanit te Todit, nga Policani, atje ku sot banon familja e Cizo Hajredinit, nga Agajt e Hasanimeret; prane Perroit te Llaskos.
Babai im , coban i njohur, ishte me dhen ne vendin e quajtur Rredhe, kurse nena mblidhte lakra te egra , ne ledhet e arave te mehallalinjve. Vajta tek vendi i caktuar , se bashku me bashkemoshataret e mij dhe me motren e vetme, Lumturine, e cila ishte 2.5 vjet me e madhe. Thuajse te gjithe femijet qe do te hynin ne procesin e regjistrimit ishin te shoqeruar nga prinderit. Nje burre qe mbante syza miopi, te cilet i binin siper hundes se madhe, me nje kapele me strehe, ne koke, i perkulur mbi nje liber me shume flete, shkruante , me pene, ato qe pohonin prinderit. Ai , here pas here ngjyente majen e penes ne nje shishe te vogel , e cila, me shume gjasa , kishte boje ,brenda. Nuk ia mbaj mend emrin , por , me kujtohen disa pergjigje te prinderve, ndaj pyetjeve te tij. Ai , pyeste per emrin dhe kohen e ardhjes ne jete , te femijeve .
Mbaj mend se pergjigjet e prinderve ishin te shkurtra e te qarta. Femija i radhes vecohej prej te tjereve dhe atehere, nga goja e burrit me pene ne dore vershonin pyetjet. Pergjigjet e pyetjeve, ishin te larmishme dhe disa syresh , mjaft interesante. Ja disa pergjigje pa saktesi: ” djali im , ka lere kur u be misri qamet”; tjetri pohonte: ” Kocja ime ka dale ne drite , ate sene, kur lumi doli tejper tej , si det , nga shirat e dendur qe rane”; nje i trete , deklaroi se: ” Femija qe po regjistrohej , kishte lindur , kur u vra , ne lufte ” x” apo ” Y” partizan etj. etj. Erdhi radha ime. Nuk ishte i pranishem , as babai ; as nena. Mua dhe motren , na perfaqesoi dajo Sulua, i cili ishte djale teze i nenes time, kishte qene partizan e per rrjedhoje ishte me i besueshem.
Pyetjes te burrit me syza miopi, per moshen time, dajo Sulua ( Sulo Barjam Hysaj) iu pergjigj: Ky eshte versnik me kete djalin ketu dhe deftoi me dore Sadikun, te cilin e mbante per dore e ema, Memja e Muharrem Hasanit. Ne fakt , Sadiku kishte lindur nje jave , para meje, por une isha ” bucko” nga trupi , mbasi shkoja pas babait , me dhen , dhe kur ai milte qumesht , ne veder, une fusja koken, largoja nga siperfaqja e qumeshtit , ndonje kakerdhi qe kishte rene dhe pija qumesht te ngrohte, me temperaturen e trupit te deles
nga kishte dale, me shkume dhe bio. U tha; u be; me regjistruan 6 muaj me te madh dhe ajo datelindje vazhdon te egzistoje edhe ne ditet tona , ne dokumentet e identifikimit. Dajo Sulua im e paska patur fjalen shpate, nga nje metal , te cilin nuk e oksidon koha!

Jeta, ne Kalivac ka ekzistuar prej shume kohesh. Kalivacasit, gjate gjithe ekzistences se tyre, kane trokitur fort ne histori . Bemat e tyre , kane mberritur tek ne , ne forma te ndryshme e ne rruge jo te njejta. Transmetimi gojor, nga njeri nrez ne tjetrin ka qene udha kryesore. Tre profesionet baze te kalivacasve; cobaneria, bujqesia dhe puna e ushtarakut, kane qene cilesore. Zgjuarsia, mprehtesia, guximi e trimeria, i kane shoqeruar kalivacasit ne tereudhen e tyre te gjate; kane qene bashkeudhetare te tyre.
Ne kohet moderne, kur njerezit pervetesuan profesione te rinj , pa te cilet nuk mund te perballohet jeta, Kalivacasit nuk mund te qendronin prapa te tjereve por , hera heres , nxituan e dolen “ne presidium” duke u bere protagoniste.
– Para Luftes se Dyte Boterore, profesioni i shoferit egzistonte vetem ne fantazine e njerezve, ose shkruhej ne libra te shenjte. Kur u krijuan kushtet, djali nga Kalivaci- ” i prapi”- Ferrik Cano Haderaj nga Hasanimerajt, me kurajo, u versul mbi timonin e nje kamioni te tipit ” Zis” dhe , duke transportuar qymyr guri , nga miniera ne portin e Vlores, ne nje rrugetim fatkeq, humbi jeten , ne kthesat e thella te Perroit te Salarise.
– Ne gjysmen e dyte te viteve ’60 te nje shekulli me pare, lindi nevoja te plugoheshin e te kultivoheshin tokat. Ishte bashkefshatari yne, nga mehalla e Hasanimerajve, Xheladin ( (Xhelo) Ahmet Caushaj, i cili fillimisht ne funksionin e ndihmesit e me poas te traktoristit. e mori persiper kete pune.
-Ushtaraket nga Kalivaci , ne kohe te ndryshme , kane luajtur rol paresor e kane mbajtur peshe te madhe ne ceshtjet e mbrojtjes. Oficeri i pare , ne funksione drejtuese , me graden e oficerit madhor te Ushtrise Mbreterore, ishte Zoto Halil Ramaj , nga Hysodosajt.
– Nevojat e komunitetit per ushqim u rriten dhe kultivaret , jo vetem qe u shtuan , por dhe parashtruan kerkesen e trajtimit shkencor , te tokes e te bimeve. Djali nga Ahmetajt, autor i ketij shkrimi, me moshe 18 vjece, u be agronomi i pare , i specializuar per fruta, ne vitin 1959, kur ishte pjese e stafit te lokalitetit te Krahesit.
– Kenga labce, eshte kenduar nga bashkefshataret tane, qe ne kohe ,te cilat nuk mbahen mend , por grupi i pare folklorik i fshatit , u ngrit nga Skender Muharrem Nelaj. Me pas , bilbilat nga Kalivaci, pushtuan skenat e vendit e ato nderkombetare.
– Kalivacasi e do arsimimin dhe e ka kerkuar ate qe heret. U desh te dilte ne skenen e historise , djali nga Hysodosajt Halil Zoto Ramaj qe te hapej shkolla e pare fillore ne fshat.
– Dikur, per te ndertuar banesa, ustallaret vinin nga Panariti e nga Opari, i pari qe e vodhi zanatin e muratorit ishte djali i Cano Ademit, Veliu, qe mori ne dore mistrine dhe cekanin.
– Koha kerkoi evidencimin dhe mbajtjen e llogarise te te ardhurave. I biri i Cizo Selfos, nga Hasanimerajt; Hajredini, u be llogaritari i pare, i cili , mbi dijenite shgkencore vuri perkushtimin dhe ndershmerine e tij.
– Ne shekullin e fundit , u gjallerua shume jeta kulturore, arsimore dhe artistike e fshatit. Nuk mund te mbeteshin jashte kesaj ” valleje” te talentuarit Xhelil Aliu, si regjizor e foles elokuenrt; Nuri Mehmetaj , si gazetar cilesor , Profesor doktor Vezir Fejzo Muharremaj etj . intelektuale te spikatur qe u dhane tonin puneve , ne sektoret perkates.
– Kalivacasit , kapercyen prapambetjen shekullore dhe me guximin qe i karakterizon, shaluan aeroplane, sic beri aviatori Rexhep Ahmet Zenelaj, apo provuan zhytjen ne thellesi te detit , sic beri Hekuran Sherif Zenelaj ( Mucoimaj).
– Bashkefshataret tane ,nuk mbeten pas , as ne sektorin e mjekesise. Drita Refat Ramaj ( BILaj) , mes veshtiresive te kohes, me perkushtim , hodhi drite mbi nje profesion tejet human.
Ne perfundim yte ketyre radheve, nuk mund te le pa pemendur shperthimin e vlerave morale dhe intelektuale te bijave dhe bijve nga Kalivaci. Fitorja historike e kompletimit te shkolles se fshatit me mesuese e mesues vendas, te cilet kane deftur aftesi e perkushtim eshte garanci se edhe ne te ardhmen , nivelet do te jene ne rritje dhe ” korifejte” e fshatit tone do ta gjejne vendin qe u perket, ne aradhen e te perparuarve.

Ne jeten e perditshme, mes banoreve te Kalivacit te Tepelenes, prej kohesh kane qarkulluar theniet e mencme si: ” Beme baba te te ngjaj”; Tjetrin mos e duaj por hisene ia ruaj”; ” Dardha bie ne bythe te dardhes”; ” Tek ka rrjedhur do pikoje”; ” I kamuri, edhe po ste dha , nuk te kerkon”; etj. etj. Ne fund te fundit, te gjithe keta ” cekane” ne nje vend rrahin. Shprehjet e mesiperme na deftojne disa tradita e zakone te percjelle brez pas brezi de qe kane mundesuar mbijetesen e fshatareve tane, deri ne ditet qe jetojme. Lidhjet e shendosha dhe marredheniet e sinqerta i kane mbajtur te bashkuar kalivacasit. Edhe kur ato nuk kane egzistuar, kalivacasi i zgjuar i ka kerkuar e i ka vendosur ato. Kohezionin e fituar e kemi dhurate , detyra jone eshte ta ruajme ate , si syte e ballit.
Mes kalivacasve, si ne cdo komunitet , nuk ka patur e nuk mund te kete dakortesi mes te gjitheve e per cdo gje. Madje ketu qendron bukuria; jo cdo gje shkon si ne vaj. Zenkat, merite, qejfmbetja, mbajtja e kokes menjeane, cmira, zilia, xhelozia, inatet etj. jane dukuri, praktikisht te pashmangshme. Ato sjane , vec dukuri negative qe synojne cenimin e kohezionit te arritur.
Por, ne Kalivac ka patur e ka njerez te mencur , te cilet , nuk u kane fryre ureve te zjarrit e nuk kane ushqyer ndasite, por me mendjente kthjellet e duke shfrytezuar autoritetin e merituar , u kane prere udhen paudhesive. Nje tradite te lashte , besoj se e ka ndjere apo e ka degjuar cdo lexues. Po e perserit qe te mos harrohet. Dy vellezer , te lindur nga e njejta nene, ka raste kur jane zene e jane “grire” me njeri-tjetrin , per shkaqe nga me te ndryshmit dhe i kane mbajtur koken menjeane vellai-vellait.
Dime se jeta eshte nje gare e pabarabarte. Njeri nxiton e fiton e behet i kamur, kur tjetri, ne kushte te perafert, mbetet prapa. Cmira dhe zilija nxit inferiorin ta veshtroje venger te parin. Thashethemet, pergojimet, perpjekja per tu futur ne jeten e tjetritetj. jane motive qe largojne e vecojne. Mirepo nje kalivacas me mend, e ka mbyllur sherrin brendaperbrenda e nuk i ka nxjerre mosmarreveshjet ne pazar. Sa here kemi ndeshur ne dukuri negative e sa here te tjera jemi deshmitare te korrigjimit te sjelljeve te gabuara.
Eshte gje normale , kur nje i qejfmbetur, digjet nga zjarri per tu pajtuar e mezi pret rastin te hedhe hapin , i pari. Sejcili lexues mund te sjelle shembuj pambarim , kur nje i tille, ka shkuar i pari brenda, ne raste gezimesh e ca me teper ne “vaki” duke lene menjane inatin , cmiren e ziline. Ne kete rast , ka fituar mendja , dhe eshte mposhtur pasioni.
Ka patur dhe raste kur, i qejfmbeturi , ka shkuar ne shtepine e tjetrit , qe ta gjeje aty miqesia dhe , pas evenimentit , ka vazhduar si me pare.
Ne cdo rast, them se mund te veme perpara mendjen,ta veme mendjen ne pune , ne menyre qe pasioni dhe qendrimet e pamatura te castit qe demtojne , te ndeshen sa me rralle. Shembuj ka e prej tyre te udhehiqemi. Ne Kalivac, mendja e mencur dhe burreria kane bere te mundur shuarjen e mosmarreveshjeve, madje dhe serioze. Ne cdo rast te ngjashem, filli i fisnikerise eshte faktor i brendshem e i pazevendesueshem. Le te mbeshtetemi tek fisnikeria dhe tek fisniket e punet do te na shkojne mire e me mire!

Kur kenga labce-vence, ne Kalivac te Tepelenes “gjemon” e zerat jane ne harmoni, ata qe e degjojne, nuk pertojne te thone: ” Uvajtka kenga gjym”! Kalivacasit e kane kenduar dhe e kendojne kengen labce, me shume deshire e pasion dhe nepermjet tekstit te saj ” shfrehen” e lehtesohen. Usuket sikur ” shfrehen” e i hedhin tutje hallet e dertet. Cdo krngetar , ka nje kenge te preferuar. Gjithe komuniteti, kur degjon zerin e tij dhe menyren e te kenduarit , thote, edhe pa e pare : ” Po kendon filani”! Plaku i mencur e trim i cartur , i Nelajve- Musa Mehmeti, kur ia merrte kenges, bente edhe hedhesin e dukej sikur sokellinte. Njera nga kenget me te preferuara te tij ishte:
“… Vane more shoke vane;
Vane ata burrat e pare;
Pleqte me qylah te bardhe…”
E kishte nje dert , ne shpirt , mentari dhe mundohej ta shprehte nepermjet kenges labce.
Kohet e fundit po lexoj ne disa mjete komunikimi masiv prononcime , ne te cilet behen insinuata sikur ka perenduar koha e burrave te rende dhe se burra si ata, nuk vijne me. E thene me fjale te tjera” ka ikur vapa , me gushtin”! Nga sa di une, kjo thenje me ankim e anatemim brenda , nuk qendron. Ne optiken time ka ikur nje kohe e ka ardhur nje tjeter , por burrat dhe burreria kalivacase nuk eshte sosur e nuk mund te mbarohet. Nese dikur kalivacasi shquhej me palle; pastaj me dyfek ne dore, e pruri koha te merrte perparesi parmenda dhe plugu, traktori e makina, sot , ne kohet moderne , ka dale mendja perpara dhe njerezit i therresin apo vene ne pune mendjen.
Ndodhia qe do tju rrefej , nuk eshte perralle, as e sajuar nga fantazia ime, por ka ngjare me te vertete, ne kalivac dhe me protagoniste kalivacas aktuale. Mund te shkruaja dhe emrat e protagonisteve , por mendoj se nuk eshte ky qellimi.
Dy adoleshente nga Kalivaci, djem te zgjuar e te shkathet , pa u thelluar, lejuan nje faj, i cili bente te pergjigjeshin para ligjes, si shkeles te saj. Njeri nuk e kishte babane kurse tjetri e kishte te atin , “sa nje mal” Babai i djalit shkoi prane organit ligjzbatues dhe deklaro: ” Ne qofte se duhet te prangosni; ja tek eshte djali im, merreni e futeni ne izolim se une do te shkoj ta veshtroj , kurse atij tjetrit nuk ka kush ti shkoje; ai nuk e di se ku e ka babane”!
Ky qendrim prej burri te ngulur, trim e me shpirt nbjeriu , mendoj se i kapercen kufijte e cdo sjellje njerezore. Ai eshte i denje per cdo nderim e mirenjohje. Me thoni , ju lutem: A kemi te bejme ne kete rast me burreri? Une them po dhe me nje po te madhe. Ja , pra, paskan mbetur burra qe kane burreri e cfare burrerie. Ne Kalivac , nuk jane , as nje ; as dy , e asqe mund te numerohen. Burreria nuk shfaqet kur na duhet neve , per ilustrim por kur e therret ne skene koha. Ajo eshte aty, midis njerezve tane!

DOMOSDOSHMERISE PER TE SHKRUAR TEK ” vatra kalivaciote”
Te gjithe pranojme se ” Vatra” eshte tribune e te gjithe kalivacasve. Te gjithe jemi dakort se ” vatra” eshte nje nisme e mire e z. Niko Ago, kalivacasit me vlerashume. Nuk mund te dale njeri qe te thote se nuk e do fshatin ku eshte lindur e rritur etj. Kam bindjen se cdo kalivacas ka cfare te thote e cfare te shkruaje , per Kalivacin. Fshati yne i perbashket eshte nevojtar per te shkruara dhe ” vatra” eshte nje vend ku mund te shfaqim ato qe mendojme dhe qe kane ekzistuar ne terren. Edhe tjeter here , kam thene, me zemer ne dore: Hapni sepetet dhe beni te ditur jeten e bashkefshatareve tane. Mos u merakosni per privatesine, s e v\aaji ne lakrat bie. Mendoj te largohemi nga paragjylkimet per njerezit; te heqim dore nga xhelozia, nga cmira per njeri-tjetrin dhe nga qejfmbetjet. Prandaj , rrembeni penen dhe shkruani , sic doni e sic dini, pa u merakosur se ndokujt edhe mund ti vije tharte. Historia eshte histori e duhet shkruar si e tille! Respekt, per ata qe e quajne veten kalivacas!

-Ka ngjare ne vitin 1965.
-Drejtues artistik kane qene arsimtaret e shkolles te fshatit!
– Ne grupin polifonik kane bere pjese:
Fuat Mete Sulaj, marres;
Nelo Resmi Nelaj, kthyes;
Sadik Muharrem Nelaj, hedhes;
Hydajet Muharrem Deraj;
Sami Musa Nelaj;
Qamil Ali Mahmutaj;
Arshi Novruz Zenelaj; mbanin iso.
Kendohej kenga:
“… Ta degjoje gjithe bota;
Cili eshte shoku Enver;
Si Ballkani , dhe Europa;
Trimi i madh , ketu ka lere…
Grupi polifonik i Kalivacit , zuri vendin e pare , ne konkurimin mes grupeve ne treven e Krahesit dhe vendin e dyte , ne rrethin e Tepelenes.

Mbasi pashe kronikat dhe lexova me vemendje shkrimet prononcuese te disa mentareve nga Kalivaci i Tepelenes, lidhur me ngjarjen makabre te koheve te fundit, ne Sarande, ” ne kurriz” te njeriut te mire Haxhi Xhemal Nelaj. Haxhiu , edhe ne kete rast te dhimbshem qendroi , sic eshte e sic ka qene tere jeten e tij: I mencur, i qete, i duruar e i panxituar. Pa u hyre ne pjese dashamireve, vendosa te shkruaj disa mendimevetjake, jo per tu prere udhen shkrimeve por per ti mirepritur ata.
Haxhiut i eshte bere nje e keqe e madhe. Kete ” ligesi” e kane bere te liqte, ata qe dine te bejne gjera te tilla. Haxhiut nuk i erdhi e keqja nga ” x” apo nga “y”, ciletdo qofshin ata. Te keqen , Atij njeriu ia ka bere ky shtet i anatemuar ne cdo hap. Ata qe ekzekutuan urdhrin makaber s’jane vec puthadoret e ketij regjimi cnjerezor te korruptuar ne cdo qelize, i cili , guxon te beje be e rrufe se mbron interesat e te gjitheve.
Te bukur mbrojtje i beri Haxhiut, kete e pame me sy dhe e degjuam me veshe. Kujt ti besojme , atyre qe pame apo atyre qe thone?
Nuk jam aspak kurreshtar te mesoj emrin dhe origjinen e ekzekutorit; as te atij qe urdheroi ekzekutimin; e kam te qarte se ” derrat nje turi kane”; por inatin e kam te madh e ai nuk me le te qete. Dikush shkruan se njeri syresh ( nga ekzekutoret) na qenka nip ne fshatin tim te vecante. Me shpirt e me zemer them: Pune e madhe . Ai qe projekton nje banese , i parashikon , ne projekt te ghjithe mjediset. Kalivaci eshte i vecante per nga bukuria dhe per njerezit e tij , por , te mos harrojme se , si vend i bekuar , ai eshte dyndur dhe eshte populluar me lloj-lloj, malukatesh dhe midis druve te drejta qe perbejne barren , ka dhe te shtrembeta qe e prishin ate.
Mengroh e me gezon fakti qe Haxhiu,nuk ra ne kurthin qe i ngriten por ngau udhen e mencurise kalivacase. Kur i telefonova , me qellim qe ti shprehja perkrahje, po te doni me besoni: mu zu fjala ne fyt e nuk dija cfare ti thoshja. Aq e rende ishte situata. Tani , mbasi kane kaluar disa dite e ndihem disi me i lehtesuar , dhe mbasi lexova shkrimet tuaja, me duhet ti kujtoj Haxhiut dy fjale qe me tha babai i tij, Xha Xhemali, njeri nga njerezit me te mencur ne Kalivacin e atyre viteve , ne vitet ’70 te njeshejulli me pare. I lutem lexuesit te beje durim e te mos merzitet prej ketij rrefimi disi te gjate.
Ne ata vite, per shkaqe vetjake, disa kohe nuk shkela ne Kalivac , edhe pse malli me digjte si zjarr, sic me pervelon , sot e kesaj dite. Dola ne Sheshe, tek shkolla e fshatit dhe , nuk ndoqa udhen nga kalonin te gjhithe, per te zbritur, anash kaminave te xha Hamit Caushit, por mora udhen e verber qe te con tek germadhat e Ramo Nebiut. Aty ku fshati ( Pusi) duket si ne pellembe te dores, u ula mbi nje xine e vrojtova ate bukuri te rralle. Mu faneps perpara syve te mendjes, femijeria ime, dhe vuajtjet e panumerta. Lotet nuk i mbaja dot ; ato rridhnin si curke. Me duhej te zbrisja , ne shtepine time. Ishja i veshur oficer e me vinte turp te me veshtronin te moshuarit e mehalles qe kuvendonin tek Buza. Hapa shtegun prane shtepise te Hysni Metes dhe nepermjet bahces tone, dola ne avilli. Mbasi takova Nenen, Hysnijen e Musa Mehmetit; sa te vinte Babai , me dhente e tij , fluturova tek xha Xhemali , te cilit i thoshim Ceco, ashtu sic e flisnin femijet e tij. Cecon e gjeta ne hije te fikut ku luante rendom me letra. U gezua plaku i mencur , kur me pa, me perqafoi, me puthi ne te dy syte ( Ai te puthte tek syte, kur te donte) dhe me tha: ” Rrofsh or bir qe erdhe; na ke hapur syte , me ate qe bere”!
Edhe une sot , i them Haxhiut ; ” Je i biri i atij cike Babe; me kete qendrim dinjitoz, na ke hapur syne”!

Ajo qe dua tju rrefej nuk eshte e sajuar por e perjetuar. Dikur , lejen e zakonshme e kisha shumeditore. Nje pjese te saj , detyrimisht e kaloja ne shtepine e pushimit te ushtarakeve; pjesen tjeter, e kaloja ku te ishte e mundeshme. Meqenese prinderit i kisha ne Kalivac, disa dite i kaloja prane tyre.
Ishte vere dhe , temperaturat e ajrit ishin te larta. Vendi me i fresket e me i bukur per ti percjelle ato dite ishte Donija, me Lumin poshte kembeve, me ata rrepe shekullore, anes lumit dhe me burimet e fresket qe gurgullonin uje te ftohte nga thellesite e shkembinjve karstike.
Nuk jam peshkatar dhe pak njohuri kam per kete kulture (peshkimin), por me pelqente te kapja peshq nga ata te lumit tone, te cilet vertet kane hala e jene te bezdisur ne te ngrene , por jane mjaft te shijeshem , sidomos kur skuqen ne tigan , me vaj ulliri te bere me kembe, ne koresh. Peshkimin me grep , ne lume , fillimisht e nisa si me shaka dhe per te ” vrare” kohen , por shpejt ” me hyri krimbi e kalova ne vartesi te tij. Me nje fillispanje ne dore e me nje grep ne fund te saj, i cili ushqehej me krimba te nxjerre, anes pirgjeve me pleh te mehalles.
Ulesha mbi nje pllake guri, disa metra siper Burimit te Madh te Donijes, mbi nyjen ku mberthehej pallamari i lundres, atje ku kishte uje me shume dhe ku ishin vendosur dy tuba te trashe, qe conin uje tek motopompat e ujitjes. Hidhja grepin ne lume dhe vrojtoja, me ore tetera , pa levizur nga vendi , derida i binte grepit gjahu i deshiruar. Thuajse cdo dite zija peshq, mjaftueshem , sa nena,te gatuante darken , per tre vete . Peshqit qe kapja , si per te bere karshillek , i shkoja ne nje thuper konopice e i mbaja , te varur , qe te dukeshin. Grate dhe burrat e fshatit , grupe-grupe, ne mbremje, para se te binte nata, nxitonin per te mbushur uje te fresket , per familjet e tyre. Me kersheri, kur kembehesha me ta , me veshtronin , me kurreshtje e thonin: ” I biri i Xhevitit, qenka dhe peshkatar”!
Nena ishte mesuar ti coja “gjah” ne buzembremje dhe bente gati tiganin e zjarrin , me shkarpa, ne oborr.
Nje dite me ndodhi cudia. Hodha grepin si zakonisht dhe mu tha buza per uje por nuk mund te largohesha, nga meraku se mos i binte grepit ndonje peshk e dilja huq. Burimin me uje te ftohte e kisha 10m , larg por nuk tundesha nga vendi. Nw mengjes, kur akoma nuk e kisha nisur gjuetine e peshkut dhe ne mbremje, kur isha duke sistemuar ” prene”, me bente shoqeri lundertar Halimi dhe i moshuari Sulo Beqiri, nje luftetar i regjur , i cili vinte nga Selenica ku banonte, per te ushtruar profesionin e deshiruar te peshkatarit me grep dhe per te kenaqur nostalghjine , qe kish , per fsharin e lindjes, ku kishte shkelur cdo pellembe e njihte cdo njeri. Me Solun isha ne hall e nuk dija si ti drejtohesha. Si i moshuar i tgosha xha; si njeri i gjakut tim , i thosha kusheri; si i Hysodosaj ku kisha dajot e babait , i thosha -dajo. Hall i madh. E kisha zgjidhur ta quaja , dajo-kusheriri e atij nuk i mbetej qejfi.
Nje dite, filli u tendos e nisi te ngjitet drejt rrjedhes. Ne dore kisha terheqje , jo si zakonisht. Do te kete ngecur grepi ne ndonje rrozhge ( cope drurim nga ato qe percjell lumi), e nuk i kushtova rendesi. Uji i kthjellet i lumit me lejoi te veshtroj nje kurriz peshku , i cili ngjitej drejt rrjedhes, me zig-zake. Kisha degjuar qe , ne te tille raste duhet terhequr fillin me kujdes dhe lesho- shtrengo. Ashtu bera. Nxorra ne zall ( zall i thencin se vetem gure kishte ) nje goxha peshk , i cili , ma ngaterroi aq keq fillin, sa nuk e shpleksja dot. Peshku, me duket se ishte levrek ( nuk i njoh mire llojet e peshkut), rreth 1 a me shume kg, kur doli nga ujet , ” qante:” si ndonje femije. E mblodha , si e mblodha fillin , me peshkun e madh te varur dhe vajta ne shtepi. Kur kembehesha ne udhe me ata qe shkonin per uje, te cilet me qesendisnin, me vinte turp. Ndaj nuk dola me per peshk. Mjetet e mija te peshkimit nuk ishin nga ato qe kapin e mbajne edhe peshq te medhenj, sic me ngjau mua ate dite.

( Perefrazim i nje letre te hereshme kurbetliu).
Mjaft kalivacas , ne kohe te ndryshme, nga halli kane marre udhet e kurbetit te zi. Kjo ka ngjare qe ne kohet qe nuk mbahen mend; vazhdon edhe sot e kesaj dite. Disa prej tyre, nuk munden te ktheheshin , ne vatrat nga ku u nisen, por mbeten , perjetesisht ne dhe te huaj. Ka patur dhe nga ata qe nuk u dihet varri.
Zakonisht , bashkefshataret tane, ne kohe te shkuara, kurbetin e benin ne Anadoll ( Turqi). Ne nje kafeteri te Izmirit ( qytet i krahines se Anadolit), e cila u pagezua si kafeteria e shqiptareve, kurbetlinjte mblidheshin , pinin kafe e duhan dhe qanin hallet. Aty merrnin letra, nga te afermit e u kthenin atyre pergjigje. Pronari, i ngjiste letrat ne xham dhe te interesuarit i gjenin ato , me lehte. Kur letra kishte brenda ndonje lajm te kobshem, ate , derguesi e digjte ne nje cep dhe mesazhi kuptohej.
Hamza Rushan Muharremaj, nje djale qe sapo kishte vene brisk ne faqe, i pa martuar, ne shoqerine e te afermve te tij, mori udhen e kurbetit duke lene ne Kalivac vellezerit: Brahim dhe Barjan Rushani. Brahimi ishte mjaft i zoti por u nda nga jeta , shpejt dhe aksidentalisht. Barjami ishte ” i leshte” e i ” “vrare” nga veshet; ai kujdesej per mekamin e Baba Dero Fushes , i cuili , sipas te gjitha gjasave rridhte nga fisi i fisme i Muharremajve.
Hamzai punoi e u rropat , gjithe jeten , ne Anadoll por nuk beri prokopi e nuk krijoi familje. Pas Luftes se Dyte Boterore, ne Shqiperi ndryshoi regjimi, u mbyllen kufijte dhe Hamzai , nuk erdhi dot ne vendlindje, as per te percjelle vellane e ndjare , ne ate bote. Kur u lashtua e i rane fuqite, aty nga fundi i jetes se tij, me mallin qe e pervelonte , per te tijet dhe per fshatin ku i kishte bere koka “deng”, ne mesin e viteve ’60te, i dergoi nje leter Bajramit. Letren e kam lexuar , ne ate kohe, por tekstin e saj , te plote , nuk e mbaj mend mota-mo. Prandaj po e perifrazoj. Letra , perafersisht kishte kete permbajtje:
“… Barjam, o derman, o vella i vetem me nene e me babe! Cpejt , mora udhen e kurbetit dhe erdha , ketu, ne Anadoll. U ropata, gjithe jeten , ne pune te renda por nuk bera dot prokopi. Nuk me lane te vija aty e tu veshtroja. Me ka pikur malli. E veshtroj qe po me vjen exheli. … Perpiqu te me nxjerresh izen ( lejen) per te ardhur… Jeten e lashe ketyre henave , por nuk dua te me dale shpirti ketue te me treten kockat ne dhe te huaj… Dua te vij , e te veshtroj edhe nje here , juve qe u dua shume dhe ate vend te bekuar nga Zoti, perpara se te me dale fryma. Kam gjongulin te tretem prane atyre qe na kane bere. Te ndihmofshin ciraket , kudo qe jane dhe ai Bumbareqi qe ke afer e i sherben me besnikeri …”
U perpoq i ziu Barjam , per ta ndihmuar te vellane; nuk la dere pa trokitur , por zeri i tij ra ne veshe te shurdhit. Nje dite , nga Izmiri , i vjen nje leter , shkruar nga shoket e Hamzait. Letra ishte e djegur ne nje cep te saj dhe Barjami e kuptoi domethenien e saj. Jy ishte krimi i radhes , ne praktiken kriminale te nje kohe qe prodhonte krim e fatkeqesi.
Shenim: Letra ishte e shkruar ne nje shqipe te pakultivuar dhe shume fjale ishin ne Turqisht. Megjithate, nese letra ekziston ,ia vlen te behet fond muzeal!

Kur ishim femije, gjyshet tona te mira, me ate dashurine e cilter te zemrave, per pinjollet e familjes te mitur, per te na vene ne gjume, ose na perkundnin , gjate ne djepet prej druri, ose , kur ishim ne moshen qe kuptonim ato qe na thuheshin, na deftonin perralla, te cilat na pelqewnin e i kerkonim , me kembengulje, duke vene ne funksion armen e vetme qe ka nje femije, te qaret. Ne netet e gjata te dimrit, perrallat tona, nuk ishin ne keto nivele qe jane sot ,mbasi dhe gjyshet qe na donin shume, ishin te pashkolluara e te ” ndrydhura” nga jeta .
Nga sa me vjen ne mend; njera nga perrallat, kishte per protagonist nje kafshe , mitologjike, kucedren me shtate kerere e cila kishte bllokuar ujin e njerezise. Duheshin prere te shtate kreret qe ajo te leshonte ujet e njerezia te shpetonte nga kjo fuqi e papare. Nga ta dinin te mirat gjyshe se tok me opiumin e ndikimit te perralles, na futnin friken nga fantazma mitologjike e kucedres.
Mirepo, nje protagonist tjeter i perralles, nje mireberes, gjithashtu mitologjik, i cili quhej Huxhi, u b shpetimtar i njerezise , duke i prere kucedres te frikshme te shtate kreret. Njerezit u gezuan e pine ujin e munguar. Ne perrallat e gjysheve tona te zgjuara natyralisht, kishte dhe protagoniste te tjere, zemermire e bamires, si djali i vogel i shtepise; qerosi etj . etj. Thuajse te gjitha perrallat i benin jehone , shpirtit te mire, bamiresise, bujarise etj. te cilat i kunderviheshin ligesise dhe fitonin. Me keto vlera na mekuan , gjyshet tona , te cilat nuk mund te harrohen; se , e mira, ashtu si dhe e keqja, nuk harrohen; ndonese historia te harron, kur e meriton!