Monografi- kushtuar kalivacasit të thjeshtë Xhemal Idriz Ago
Brezat, percjllin njeri-tjetrin. Njerezit; gjithashtu. Sejcili, bart e le pas, gjurmet e historise qe ka shkruar vete. Dihet, gjeja e tjetrit nuk i ngjitet askujt. Ajo eshte e tij dhe vetem e tij. Keshtu ndodh dhe ne historite njerezore, te cilat nuk i ngjajne njera-tjetres. Ketu e ka bukurine jeta. Sa mire e kane percaktuar kete mentaret popullore anonime: “Çdo berr varet prej kembeve te tij”! Vend per koment nuk mund te kete. Ne jeten e nje njeriu, karakteri i tij, u ve vulen gjithe tipareve te personalitetit. Ai formohet dita-dites e pak nga pak, nen ndikimin e faktoreve natyrore dhe te atyre shoqerore. Vija qe formon nje karakter i qendrueshem, shpesh ravijezohet si nje trajektore ne ngjitje. Nuk mund te jete ndryshe. Ne Kalivacin e dikurshem, njerezit, kur benin fjale per karakterin e nje njeriu, perseritnin, jo pa te drejte sloganin: “Sic e nisi; e bitisi”, gje qe ka te beje me pandryshueshmerine e karakterit.
Monografia me te cilen do te njiheni me tej, eshte e nje kalivacasi te thjeshte, autokton, njerit nga njerezit me te zakonshem te fshatit tone te bekuar. Jeta e tij, nuk ishte e qete por; vrulli i saj pati nje trajelktore origjinale ku, mbi te gjitha tiparet e karakterit te tij, spikati te qenit njeri i drejte, i ndershem, bujar e i gezuar. Per keto, e per mjaft tipare te tjera te atij burri, Xhemal Idriz Ago si dhe te tjeret bashkefshatare tanet, nuk duhen harruar. Çfare them? Asnjeri nuk e meriton harrimin, pavaresisht nga kontributet qe ka dhene. Me vlere eshte kur bemat e njerit e te tjetrit shkruhen; sic kane ngjare. Atehere dhe autori i tyre mbetet i perjetshem. Do te dale dikush te me kritikoje, me argumentin e pakundershtueshem se: “X” apo “y”, ka lene pasardhes, te cilet nuk e harrojne. Kjo eshte e drejte, por, po kaq e pakundershtueshme eshte dhe aksioma se jeta e nje njeriu eshte e kufizuar ne kohe dhe asnjeri nuk e gezon privilegjin e te qenit i perjetshem. Individet, sic vijne ne jete njeri pas tjetrit, perseri largohen nga skena e histories e mbetet vetem kujtimi i tyre. Ndodh kjo, per arsyen e thjeshte se vetem komuniteti dhe historia e tij e shkruar jetojne perjetesisht. Madje, sic deftojne zbulimet arkeologjike te koheve te fundit, Kalivaci yne i bekuar eshte nga ata fshatra te rralle, jeta e te cileve matet me epoka kohore.
Xhemal Idriz Ago (Familja e ka pasur mbiemrin Varfi, por ka mbizotëruar Ago ose Agaj, siç është zakoni me mbiemrat tanë, ku në fund u shtohet një “aj”) , u lind ne mehallen Bozanaj te Kalivacit te Tepelenes, ne vitin 1933. Ardhja e tij ne jete ndoshta ka ngjare 2-3 vjet me pare, por, ne ate kohe, mosha e lindjes te djemve paksohej qellimisht, ne menyre qe ata te mos rekrutoheshin perkohesisht ne sherbimin e detyrueshem ushtarak. Gjithsesi, ne dokumentet zyrtare, kjo eshte data e tij e lindjes. Nena qe e solli ne jete, quhej Selvi. Nje emer ky simbolik, i cili eshte symbol i nje druri dekorativ, me bukuri te rralle e me elegance te pashoqe. Ajo ishte fisnike nga rrenja- bije ne Amanikaj e mbese e Baba Kasos, te Koshtanit te Tepelenes; nje grua e zonja, per femijet e saj, per shtepine qe menaxhonte; per miqesine dhe per bashkeshortin e saj, Idriz Agon, me te cilin shkoi jeten. Baba i Xhemalit, ishte Idriz Agua; nje burre i gjate, si lastar kavaku; me shtatlarti burre i Kalivacit. Te dy, si Nene Selvia dhe Baba Idrizi ishin autoktone, te se njejtes treve.
Dera ku u lind e u rrit Xhemali ishte dere fisnike dhe e para ne Kalivac, e cila sherbente si “porte” hyrese e fshatit. Ishte e para jo per nga pozicioni gjeografik ne hyrje te fshatit por nga “pesha” qe mbante. Idrizi u perfill vone per te formuar familje. Ai, per shkak te qendrimit të tij jashtë Shqipërisë së sotme, sa ne Izmir (Turqi), ne Sarajeve (Bosnje- Hercegovine) si nëpunës i perandorisë osmane, u lidh me Selvine, ne moshe te rritur, rreth 40 vjec dge pasi u kthye në Kalivaç. Duhet thene se martesa e djemve kalivacas te asaj kohe, si rregull behej ne moshen para te njezetave; me Idriz Agon ndodhi ndryshe.
Xhemali ishte i katerti femije ne radhe, ne vazhden e te lindurve nga cifti: Selvi e Idriz Ago . Serine e femijeve te ketij cifti e celi Zenepja. Sipas tradites, trendi kalivacas e donte qe femija i pare te ishte djale, por, kur u lind vajze, Nena e re- Selvija dhe Baba Idrizi nuk e “prishen zemren” e nuk e dhane veten. “kerkuan djale e ai u erdhi. I dyti erdhi ne jete Veliu e pas tij Metua hallemadhe. Xhemali ishte i katerti i femijeve te ciftit: Selvi e Idriz Ago. Pas tij, erdhi ne jete Nurishaja gjithe nur, e cila e pati jeten te zeze. Ajo, mbasi percolli tre djem per ne boten tjeter; kohet e fundit u nda dhe vete nga jeta, e pikelluar.
Jeta dhe fati i femijeve te Idriz Agos qe i ndryshem. Po ti referohemi histories te atij trualli, njerezit e tij ne udhen e jetes, here kane patur ngjitje e shtese natyrale; here te tjera kane perjetuar fatkeqesi e merziti, si rralle ndonje fis tjeter ne Kalivac te Tepelenes. Vajzat e atij pragu, sic ishte tradita, sapo shkelnin ne te trembedhjetat, tek dera kishin lajmesin, i cili kerkonte ti shpinte ato, me ngutesi, tek burri, pavaresisht se ato nuk ishin rritur e pjekur per kete “status” dhe nuk ia kishin idene shtepise, fshatit dhe burrit ku do te shkonin nuse. Zenepja, me e madhja nga femijet, vajti nuse ne Izvor, ku u martua me Tahir Brahim Rucin. Ajo u nda nga jeta ne moshen 90 vjece dhe la pas djem, vajza, nipër, mbesa e stërnipër. Veliu, i dyti ne radhe, kaloi kalvarin e Luftes Partizane, sherbeu ne ushtri, ne detyren e oficerit, u martua me fisniken Hane, nga Dorza e Tepelenes, me te cilen u linden 7 femije. Mirepo vargu i fatkeqesive, tek ajo shtepi, vazhdoi; Veliu, u nda nga jeta, mjaft i ri, ne vitin 1976. Bashkeshortja e tij, e mira Hane, banon ne Tirane, tek i biri- Besniku, i cili u qendron besnik idealeve te babait te tij dhe eshte i nderuar, ne fis, ne shoqeri e ne komunitetin ku jeton. Ne nje veshtrim te siperfaqshem, mund te cekim nje varg fatkeqesish qe kane ngjare tek vatrat e fisit Brehamaj, siç i njohin mëhallaxhinjtë e tyre, ne kohe te ndryshme. Sali Agua, i vëllai i Idrizit, u vra ne diten e dasmes se tij, e ajo u kthye ne mort. Teme Agua, vëllai tjetër, vajti ne kurbet, ne Turqi e nuk u kthye; Sheme Agua, vëëla edhe ky i Idrizit, u vra ne nje aksident, ne pune, ne vitet e Luftes se Pare Boterore ose të Italisës së parë, siç thuhej rëndom. Metua, fatkeqe, u martua tri here, por nuk u be dot nene; Bilal Qazimi, djali i motrës së Idriz Agos, ra Deshmor i Luftes Nacional- clirimtare te popullit shqiptar; Shaza, moter e Selvise, e martuar me Nazif Muharrem Dostaj, u nda nga jeta 40 dite pas lindjes se pare etj. Shume kane ikur nga kjo jete, nga pjestarët e atij fisi, por me shume kane ardhur ne jete. Ne ditet tona, ky fis eshte kthyer ne nje komunitet te madh por i shpërndarë në mjaft vende të Shqipërisë dhe të botës. Per t’u theksuar eshte nje fakt: Ne Kalivac, ne trojet e fisit, aktualisht banon vetem Shyqyri Ago, i biri i Veli Idriz Agos, i cili, jo vetem qe mban lart traditat e mira te atij trungu te ndier e bujar, por dhe prêt e percjell, me bujarine e shpirtit si det, te gjithe te larguarit qe jane te malluar per vatren ku jane lindur e ku u mekemben.
Jeta e Xhemal Idrizit u shtri ne dy shekuj. Ai provoi gjate jetes, gjithe privilegjet dhe prapesite qe i rezervoi fati. Si femije i katert i familjes, Ai u rrit “neper kembet” e me te rriturve dhe me te vecantat e atyre trojeve. Xhemali ndjeu perkedheljet e Nenes e te Babait dhe te familjareve te tjere, me te rritur por, dhe ndonje dacke, kur gabonte, ndonese ishte femije i mbare. Nga shtati, vertet nuk u rrit shume, si prinderit e tij dhe si vella Veliu, por ne kraharorin e tij rrihte nje zemer e madhe dhe nje shpirt i mire. Femijerine, Xhemali e percolli, prane prinderve, ne shtepine perdhese aty ku u lind, ku u lidh e u perkund ne djepe druri, ku u mbeshtoll me shpergenj leshi e u fiksua me breza leshi, si gjithe moshataret. Heret, qe ne femijerine e hereshme, tek Xhemali i vogel u duken disa tipare karakteristike, si ne shtepi, kur luante neper avlline e madhe dhe kur behej tok me shoket nga mehalla, per te luajtur lojera te moshes, si lodra me cingla, derrakthi, syllambyllazi, kala dibrance, gjuajtjet me hobe, loja topagropthi, dokthi, korroile, ngritja e grackave etj. Djali i dyte i xha Idrizit vecohej nga bashkemoshataret e tij, për aftësitë e tij retorike, per urtesi, sjellje te mira dhe sidomos si shpitrtmire. Aftësia e tij për të folur gjatë, për të treguar histori tërheqëse e për të mbajtur me muhabet një odë të tërë, i fali atij edhe respektin e bashkëmoshatarëve por dhe “nofkën” miqësore, “oratori”.
Pa e ngarkuar materialin me te thena e te perseritura, nuk mund te rri pa terhequr vemendjen, ne dy ceshtje kryesore te cilat rrjedhin vetiu, nga thellimi ne gjykimin e te dhenave biografike te Xhemal Idrizit, paraardhesve dhe te prasmeve te tij. Ato qe dua tu them, vertet jane detaje nga jeta e tij, por pesha e tyre, i kapercen kufijte e nje vleresimi te zakonshem. Ato qe dua te ndaj me ju, lexues te nderuar, mund te permblidhen si vijon:
E para; Dera e Brehamajave, siç e quajnë sot e kësaj dite mëhallaxhinjtë (Brehamaj, ngaqë gjyshi i Idriz Agos, quhej Breham), ne Bozanaj te Kalivacit te Tepelenes, eka qene dhe mbetet e fisme. Veshtroni pozicionin e saj gjeografik, te vendosur si “porte” ne hyrje te mehalles e te fshatit. Ajo, ka qene e mbetet dere e pare. Jo nga pozicioni i vendosjes gjeografike, por, sidomos per rolin qe ka luajtur ne jeten e komunitetit kalivacas. Le te perpiqemi ta cojme me tej kete mendim: Nje rrugetar, sidomos nga ata qe rrugen e benin ne kembe, mbasi kishte kapercyer brigje e kishte pershkuar shume monopate, kur nga rruga e gjate e nga vapa, i ishte pjekur peshtyma e i ishte thare buza, per nje pike uje. Rrugetari, i aferm i shtepise apo dhe i panjohur per familjaret, pa trokitur fare ne porte, mjafton te fliste, nga udha qe qarkonte avilline e madhe dhe nga dera e shtepise dilte nje grua, me sapllak te mbushur me dhalle ne dore, te cilen ia ofronte kalimtarit, i cili “merrte vlage” per te vijuar udhen.
Nuk e thash mekot shprehjen se kalimtari mund te ishte edhe i panjohur. Ne kete mes, na terheqin vemendjen jo nje, por disa vlera te larta me natyre thellesisht njerezore. Fisnikeria eshte e para dhe e domosdoshme, por nuk eshte e vetmja. Ne kete rast kemi te bejme me bujarine e shpirtit qe shpreh traditen e kesaj shtepie miku. Holle-holle, shfaqja konkrete ka te beje me emancipim shoqeror te asaj pjese te popullsise qe ishte me e prapambetur dhe me e shtypur; femres. Kjo dukuri, ka nevoje te analizohet me dashamiresi, jo me keqdashje.
Ninija e Ago Muharremit – Ago Muharremi ishte djali i vëllait të Idriz Agos, Muharrem Agos- nje grua per koken e gruas, kur kaloja poshte shtepise te saj, nen ate faqe bregu e me pikaste, dilte tek arra ne maje te bregores e me therriste: “Te keqen nena, ngjitu pak, se te do nena”! Kur ngjitesha tek ishte Ajo, mbasi me puthte me dashuri e me mall nene, me thosh: ” Merre kete grusht me arre, apo kete dore me bajame, kete cope varg me fiq, disa kokrra shege, ndonje ftua etj”; te cilat i kishte mblojtur per te dashurit e zemres, dhe, kur largohesha, prej saj, me jepte porosi, per te bijen, Jeminene, e cila banonte e banon ne Tirane. Nuk i theksova mekot: Fisnikerine, bujarine dhe mikpritjen e asaj dere te madhe.
Fisnikeria nuk blihet me para; as nuk eshte mall qe te shitet, ne treg; ajo buron nga geni e transmetohet nga njeri brez, ne tjetrin. Ne ditet tona, njeri nga djemte e Xhemalit- Nekiu, ose Niko Ago siç njihet si gazetar, eshte gazetar i televizionit shteteror te nje vendi Nordik, si Suedia, perben nje faqe te ndritur, per Ate dhe per fshatin tone me bukuri te rralla eshte “gjenderr mbi bisht”, sic thone ne Kalivac. Po te perpiqesha per ta thene me pak fjale, kete dukuri, do te thoja: “Geni troket”. Ne historine e ketij fisi, i gjen te gjitha dukurite, si gezimet dhe hidherimet. Mire e thote nje shprehje qe na vjen nga lashtesia se: “I miri, jo gjithnje gjen te mira”! Jo cdo brezi nga ai prag i ka shkuar jeta si ne vaj. Disa fatkeqesi te renda ka perjetuar ai prag. Nuk po i perserit se do ta ngarkoja shkrimin e do ta merzitja lexuesin nga kalivaci.
Kohet, sot kane evoluar; njerezit-gjithashtu. Agajt (Varfajt e dikurshëm), jane shtuar e jane shumuar; ata kane “pushtuar” shtete e kontinente dhe kudo ku punojne e jetojne, jane te nderuar e te respektuar. Duke shkruar keto radhe, me vjen ne mendje nje thenie e nje burri te ndjere: “Moj shtepia bukedhene, do benec sic keshe qene”! Me duket se i shkon, bukur per shtat ky parashikim optimist, rrjedhes te fatit te fisit, i cili i eshte pershtatur kushteve qe i ka caktuar fati dhe vendit ku e vendosi historia. Sido qe koha dhe njerezit kane investuar te tjera mendesi e mundesi, nje gje nuk e ndryshojne dot; genin, i cili, ne fund te fundit vendos.
E dyta; Xhemal Idrizi nuk ka levizur nga tradita e te pareve. Lidhjet shoqerore e ato miqesore, Ai i ka bere te menduara mire. Ato mbajne vulen e kohes kur “heroi” yne ka jetuar. Pa iu shmangur tradites se lashte, kur ishte femije, Xhemali luante me bashkekohesit e tij, te se njejtes moshe, por dhe qe ishin afer me shtepi. Ne kete perzgjedhje te tij, mendoj te ndalem pak e te sqaroj ndonje detaj. Nuk ishte vetem afersia gjeografike qe e lidhte Xhemalin e vogel me femijet e Bozanajve. Kjo ishte nje domosdoshmeri, mbasi mehallet e tjera, perfshi edhe Mecajt, per nje femije te moshes se tij, ishin larg.
Gjetke “flinte lepuri”: Kete dua tua deftoj, sic e mendoj. Per ti ardhur ne ndihme argumentit tim, po rrjeshtoj emrat e atyre bashkemoshatareve te Xhemalit, me te cilet ai ndante kohen: Zenel Shahin Hysaj; Kadri e Selfo Ali Hysaj; Qemal Malo Hysaj; Sefedin Sulo Hysaj; Sabri Riza Dostaj; Dalip Nazif Dostaj, Baço e Sabri Riza Dostaj, etj. Do te thote ndonjeri, me naivitet: Paska zgjedhur djemte e Hysajve qe kishte me prane shtepise te tij. Nuk me plotson ky argument. Ne shoqerine e Xhemal Idrizit, vertet kishte disa nga djemte e Hysajve (Malajve) por, Ai qe ne vegjeline e tij, dinte ke zgjidhte per shok. Fisi i Hysajve (Malajt), gjithnje kane qene fisi me i madh e me me peshe ne ate mehalle dhe, te gjithe ata qe kishin shoqeri me Xhemalin e Idriz Agos, ishin nga djemte me te mire te asaj mehalle, te fshatit. Keshtu dhe dy djemte e Dostajve fisnike. Me shoke te mire, i kishte lezet edhe lodra femijerore Xhemal Idrizit. Me disa prej tyre, ai e ruajti shoqerine edhe kur u be burre; madje edhe kur u moshua.
Xhemal Idrizi, ne nje fare menyre, shtratin e lidhjeve miqesore te gjakut vertet e gjeti te shtruar, nga paraardhesit, por, ai diti, me mencuri, ti ruaje keto lidhje dhe formoi lidhje te reja, duke respektuar shkallen e fisnikerise. Nena dhe Babai, tere rrethi familjar e miqesor, e futen ne shtepine e fisme të Mehmet Nyftarit, ku ishte bije Totja jetime, ne Qesarat e cila u be shoqe e jetes se tij. Por, Xhemal Idrizi nuk u mjaftua me lidhjet e miqesive te reja; Ai ruajti dhe lidhjet e miqesise me miqte e lashte te atij pragu. Kushërita e tij e parë , Havua, bije e Kapllan Agos që ishte vëlla me Idriz Agon, u martua me fisnikun Azis Telha Azizaj, ne Hysodosaj, i cili ishte kusheri i aferm i “trimit me flete ” Jace Sadik Azizaj i cili ishte njeherazi “bilbil” i kenges labce dhe idhull i Xhemal Idrizit. Deres se Kalo Qazo Ramaj, me të cilin u martua motra e vogël e Xhemal Idrizit, Nurishaja dhe njëherësh ishte dajua i Totes, gruas së Xhemalit, po ne Hysodosaj, nuk kishje cfare ti thoshje per fisnikeri e per vlera te tjera njerezore. Hallua e Xhemalit, Vezikua e Qazim Lazes nga fisi i Malajve, ishte nene e deshmorit te Luftes Nacional Clirimtare- Bilal Qazimi dhe kunate e burrit te mencur e te fisem Halil Laze Malaj, i cili, djalin e vetem, Selamin e kishte njerin nga te rinjte antifashiste me aktive te Levizjes Clirimtare, ne fshat. Ne forma te ndryshme, Xhemali u lidh me miqesi me Muharrem Shemen dhe me te birin partizan – Sheme Muharrem Agaj, si dhe me Muharrem Qerim Mehmetaj; njerin nga burrat me me emer, nga Dorza, i cili u natyralizua per bukuri si kalivacas e u be dhenderr ne deren e njohur te Barjam Delos nga Isufajt. Muharrem Qerimi kishte për grua, kushërirën e parë të Selvisë së Idriz Agos, nënës së Xhemal Idrizit. Xhemal Idrizi, si njeri i zgjuar, I drejte e i ndershem, nuk mbeti tek ato miqesi qe bene te paret e tij. Xhemali, qysh në moshë të re, ende pa vajtur ushtar, u bë vella me hajmali, me burrin e ndershem nga fisi Xhaferaj i Mecajve- Eqerem Azbi Xhaferaj. Xhemali, kishte shoqeri e simpatizonte bashkefshatarin Safet Ahmet Caushaj etj. Ai, edhe pse ne fukarallek, ka ditur “ti perzere” miqte qe i la Babai te cileve nuk iu nda, si ne gezime dhe ne fatkeqesi.
Ndoshta ia vlen, jo vetem te ndalemi ne kete vlere te tij, por dhe ta shoqerojme, ne udhen qe ndoqi. Mbase nuk eshte e tepert te kujtojme nje thenie te mencur qe na vjen nga kohet e kaluara, sipas te ciles: “Miq te rinj zer, por te vjetrit mos i ler”! E kam thene dhe here tjeter por e ndjej te nevojshme ta perserit, i sigurt se asgje e keqe nuk vjen prej saj. Kalivacin dhe kalivacasit, ne kohe e ne situate te ndryshme, si atehere kur punet u kane shkuar “si ne vaj “dhe kur ka fryre ere me suferine, i ka mbajtur te bashkuar fisnikeria dhe vlerat morale te tyre; lidhjet e shendosha miqesore, jo perkatesia partiake; ca me pak pikepamjet e tyre. Le ti ruajme e le ti perterijme keto lidhje, se vetem te mira do te kemi prej tyre. Nuk me vjen mire kur mesoj se vajza e djem te rinj, jo vetem qe nuk i dine rrenjet por asqe duan ti mesojne ato. Te tilla mendesi ushqejne : mevetesine, fodullekun, kapriciozitetin e moskokecarjen dhe dukuri te tjera, te papranueshme per karakterin e nje kalivacasi. Kalivaci ka pershkuar nje udhe te gjate e te veshtire, e cila duhet njohur, ne radhe te pare nga vendasit, kudo ku jane.
Ne shtepine ku u lind e percolli femijerine Xhemal Idrizi, vertet nuk ishte i pranishem ndonje fare luksi, qofte dhe i kohes por, brenda saj banonin njerez me shpirt te mire e me zemer te madhe. Xhemali nuk trashegoi nga i ati ndonje banese te madhe, me me teper se nje kat mbi dhe; as orendi e katandi te tjera. Shkaku, përveç fukarallëkut të kohës, ka te beje edhe me ecejaket e xha Idrizit, nga Kalivaci, ne Izmir e ne Sarajeve dhe me perfilljen e tij, me vonese, ne moshen rreth 40 vjec, per te ngritur nje strehez te ngrohte familjare.
Shtepia e Xhemal Idrizit perfaqesonte nje perdhese te zakonshme fshati, me dy dhoma e me nje corridor (mesore), te madhe, e cila, me vone u pershtat per salon pritje. Muret e asaj shtepie u ngriten me gure te bardhe, te lidhur me balte te bardhe (shur) dhe me breza druri. Sic ishin shtepite e fshatit te asaj kohe, dhomat nuk ishin te shtruara me dysheme derrase dhe nuk kishin tavan. Drunjerit e catise dhe traret ishin nxjerre ne Koshtan, atje ku ishin nxjerre dhe pllakat e zeza qe mbulonin catine. Duhet theksuar perparesine qe kishte catia me pllaka te zeza, te cilat ishin me te lehta dhe catia, krahasuar me ate qe mbulohej me pllaka te bardha guri, rralle pikonte. Njera nga dhomat ishte e pershtatur per te gatuar dhe ishte “shtepi e zjarrit”, si dhe ne te mblidheshin femijet. Dhoma tjeter ishte e pershtatur per te pritur miqte e shumte te asaj dere. Te dyja dhomat ishin me vater, me oxhak e me buhari. Ne shtepine ku gatuhej, nga trari i pare, varej “i kapardisur ” nje cengel me unaza hekuri te lidhura me njera – tjetren, i nxire nga koha dhe nga tymi. Ne vatren e kesaj dhome, vazhdimisht kishte hi te perftuar prej druve prej lisi, kocimare, perralli, drize, shkoze etj. Rrallehere, zjarri ndizej me dru ulliri e drure te tjere te rralle. Dritaret e dhomave ishin te vogla, tip frengjie, te siguruara me hekura qe mbylleshin me kapake dhoge.
Ne dhomen ku qendronin femijet, ne fund te saj, ishte nje djepe druri, ne te cilen ishin perkundur te gjithe femijet e ciftit. Nje sepete e rende druri qendronte ne fund te shtepise, e mbushur me veshje te shtrenjta e me fruta aromatike (ftonj, shege, palafike, arra, bajame etj, te cilat I mblonte nikoqirja per te dashurit e familjes, ne vecanti per mbesat e niperit e shumte. Afer djepes ishte nje furke e nje druge, te cilat sherbenin per tjerrjen e leshit. Mjetet e manipulimit te bulmetit: Dybeku, vedra, kadja dhe ene te shumta ishin gjithnje t pranishme. Si ne cdo shtepi, ne mungese te ujit te pijeshem, te rrjedhshem, ne fund te shtepise ishte nje bucele, me kapacitet rreth 30 litra, ku rezervohej ujet e pijeshem. Ne mur, qendronte e fiksuar nje dhoge e nje farasha, ku vendoseshin e net qe sherbenin per tu ushqyer. Ne vatren e dhomes se zjarrit, vazhdimisht qendronte nje sac e nje pale kembje. Guret e mishit dhe helli, te cilat ishin specialitet i xhemalit, qendronin prane shtepise, ne gatishmeri per te pritur viktimen e radhes.
Oborri I shtepise ishte i madh e nuk kishte kufi ndares, te dukshem, mes oborrit dhe bahces, ne te cilen, zakonisht kultivoheshin perime te stines (spinaq, labot, qepe, hudhera, qiqera, kockulla, fiereza, bizele etj). Ne oborr veëonin deri vonë, dy rrenje arre te medha, me catalla te azdisura dhe nje man i larte, gjashte rrenje bajame, disa rrenje fiq te varieteteve te ndryshem, ftonj, dy kacube shege dhe plot hardhi te cilat u ishin qepur bajameve. Pemet frutore, familja i kishte mbjelle, por nuk u kryente asnje lloj sherbimi. Njerezit e shtepise kujtoheshin per to vetem kur i pervelonte dielli dhe kur piqeshin frutat e tyre. Arsyeja kryesoree kultivimit te pemeve te llojeve te ndryshem, nuk kishte si qellim vetem rregullimin e miktroklimes dhe per te mos stonuar, ne ate breg ku pemet ishin njera nga bukurite e mehalles. Ata qe kishin mbjelle keto peme, kishin dhe qellimin e mire qe femijet e tyre te mosbanin koken nga bahcet e fqinjeve kufitare, sidomos te Hysajve qe kishin prane. Ne sinoret e familjes ishin dy objekte kulti; bregu i pyllezuar ku ishte ndertuar mekami me dy cirake i Baba Lolos dhe Lisi i Berhamajve, dy simbole, gjersisht te njohur.
Arat, Xhemal Idrizi i kishte tek korija perballe shtepive, ne anen Veri-Perendimore te pronave; tek Gropat, dhe ne afersi te Perroit te Zi, siper Çesmes te Bukur. Nje siperfaqe toke, Xhemal Idrizi e kishte ne Majen e Çifligut dhe pas shtepive. Edhe trungu i Brehamajve, ne keto vende i kishte pronat, me perjashtim te Ramiz Varfit (djale xhaxhai i Xhemalit) i cili i kishte tokat atje ku kane qene shtepite e vjetra te Jashar Pehlivanit. Perjashtuar tokat ne vendin e quajtur Gropat, te cilat formonin nje ulluk ku rridhnin ujerat e depozitoheshin aluvionet, tokat e tjera te fisit dhe te Xhemalit ishin te varfera. Qe te prodhonin, ato lipsej te pleheroheshin me plehe organic dhe kimik.
Portreti i Xhemal idriz Agos, nuk dallonte nga shumica e bashkefshatareve te tij. Nuk di nga ngjau persa i takon shtatlartesise, se xha Idrizi, Nene Selvija, vellai i tij me i madh Veliu e te tjere familjare e te aferm te Xhemalit, kane qene shtatlarte; madje shume mbi mesataren e shtatlartesise te fshatit. Xhemali ishte nje burre relativisht i shkurter. Shtatlartesia e tij nuk i kalonte 165 cm. Por ai kishte trup te lidhur e muskuloz, ishte i shkathet dhe mjaft i shpejte ne rrugetim. Kur nisej per udhe te gjate, se bashku me shoke, bashkeudhetaret ishin te detyruar ta ndiqnin me teper me vrap e me hap te shpejte se sa me hap te zakonshem.
Xhemal Idrizi, si veshje te zakonshme kishte pantallonat dhe xhaketen prej shajaku, me ngjyre te zeze. Ne koke mbante nje kapele me strehe, me ngjyre qe te erret qe i shkonte rrobave qe vishte. Ne mish, dimer e vere mbante fanelle te leshte, te thurur me shtiza apo me grep, nga duart e “arta “te nikoqires Tote. Ajo, per te shprehur dashurine qe ushqente per bashkeshortin, tek qafa dhe ne fund te mengeve te fanelles, bente ca qendisma te bukura me fije leshi te zi e me ngjyra te tjera. Meqenese mbante vazhdimisht fanelle mishi, Xhemali nuk e veshtroje kurre te vishej me kemishe me menge te shkurtra. Bluzen nen xhakete dhe corapet e leshit, gjithashtu i thurte e mira Tote me duart e saj te shkatheta. Ne punet qe bente, me grep apo me shtiza, Ajo grua e rralle, fuste shume dashuri brenda. Pas viteve ’90, kur u inicua levizja e lire e njerezve, mjaft nga pinjollet e Xhemal Idrizit, u vendosen ne shtetin fqinje te Jugut. Prej asaj kohe, veshjet e Xhemalit u “modernizuan”. Ai nuk vishej me me rroba shajaku, por me rroba cohe, dhe me kepuce e me kapele, te cilat ia dergonin femijet e tij kurbetlinj, ne vecanti Izeti, i cili e furnizonte Xhemalin me bollek, me veshje gjithefareshe, te reja.
Tek burri nga Kalivaci i Tepelenes Xhemal Idriz Ago, nuk kishim nje njeri hames, i cili konsumonte cfare ti jepje per te ngrene. Ai, vertet nuk ishte nazeli ne te ushqyer, por, nuk pranonte te hante radhe. Ne nje mase te madhe, kerkesen per ushqim te gatuar me shije, sipas motos “pak por sakte”, ia kishte mikluar Totja. Ajo grua Zonje, gatuante aq me shije sa, kush hante ushqim nga duart e saj, ishte i detyruar te lepinte gishtat. Ushqimi me i preferuar per Xhemal Idrizin, ishte mishi i berrit, i pjekur ne hell. Nuk ishte pijanec por alkoolin, me terezi e pinte. Ne moshen e trete, ai, cdo mbremje donte nje pagure (Duce) me raki te bere vete dhe te shoqeruar me meze. Si meze te preferuar, Ai kishte : Zogjte e fushes, te skuqur; gjize; ullinj te kripur; qepe e hudhera te njoma dhe nuk e “shtynte “ dot rakine, pa kenge.
Ne bregun e Bozanajve, rralle gjeje njeri qe te mos kendonte labce. Ajo mehalle sikur lindete kengetare dhe kengetare. Bilbila kane qene e jane, sot e kesaj dite vendasit. Ne shtepine (familjen) e Xhemal Idrizit, te gjithe ishin kengetare. Izeti është bilbili I kenges labce. Vet e Xhemali, ia merrte kenges dhe, here pas here nderhynte me fjalet: “Hopa-bilbila, hopa ”! Kur kendonin familjaret e Xhemal Idrizit, ata qe kalonin ne udhen prane shtepise te tij, ndalnin hapin per nje cast dhe degjonin kengen. Kenga e tyre ngjante me nje simfoni; aq harmonike ishin zerat. Protagonist ishte vete kryefamiljari, te cilit ia ndihte bukur Izeti; te tjeret, te cilet ishin me pak te “specializuar “per kenge, mbanin iso, pa e “Çjerre” melodine. Kenga e preferuar e Xhemal Idrizit ishte kenga e Grupit te Himares, e kenduar nga legjendari Neco Muka, ne vitin 1931, kur Ai dhe bashketrevas te tij, ishin emigrante ekonomike, ne Lion, te Frances, e titulluar: “Vajze e Valeve…”, kënga “Kush është lule vilajeti”, e plot të tjera. Këngën “Vajza e valëve”, e kendonte Xhemali, por e pranonte dhe vete se Jace Sadik Azizaj, ne Hysodosaj, “ e kendon kete kenge me ze bilbili”!
Jeteshkrimi :
Data e lindjes e Xhemal Idriz Agos, per shkaqe qe dihen eshte e diskutueshme. Gjithsesi, si date zyrtare, e fiksuar ne dokumentet vetjake, eshte pranuar viti 1933. Femijeria e tij nuk kishte ndonje ndryshim nga ajo e bashkemoshatareve te tij; por, duhet theksuar se Xhemali, si djali i vogel i xha Idrizit, ishte pekuli i tij. Kete “status “ te tij, e kishin mirepritur dhe fëmijet e tjerë të asaj familje, madje edhe ata vetë e kishin Xhemalin, kanakarin e familjes. Xhemali, së bashku me fëmijët e tjerë të fisit e të mëhallës, të së njëjtës moshë luante në atë majë bregu, ku era vinte që nga Lugina e Vjosës dhe nga ajo e Drinos, me force te madhe, aq sa ta hiqte këmishën nga trupi e ta zbërthente setren (nje lloj xhakete e bere vete, pa astar). Lojërat e preferuara të fëmijërisë të tij ishin: Derrakthi; me cingla; topagropthi; me hobe; korroile; gracka; kala dibrance; dokthi; me top prej lecke (futboll); syllambyllazi; ta –lashe; Kacavjerrje nëpër pemë dhe, ne ndonjë rast, merrnin nishan, me armë trofe. Në radhët e shokeve, Xhemali, nuk ishte as i pari; as i fundit, por sedrën e kishte të madhe, dhe, ne lojë ishte tepër i urte; i drejtë; e i ndershem.
Para se të shkonte ushtar, Xhemali provoi “kurbetin”. Ai, tok me mjaft kalivacas të tjerë, nga të gjitha mëhallet, u punësua, punëtor krahu, në Minierën e Serës, në Selenicë. Atje, djali i ri me trup të imët, provoi lodhjen dhe stresin e punës të minatorit, kufizimet e jetës larg familjes, por pati dhe përfitim se u formua si trup i lidhur e tërë muskuj. Gjithashtu, në minierë u miqësua me mjaft njerez te ardhur nga treva te ndryshme duke përftuar nga përvoja e tyre. Disiplina e punës dhe të ambientuarit me punën e rëndë, me ushqimin, me fjetjen e veprime të tjera ditore, me orar ishte arritje e kësaj kohe.
Akoma pa vajtur ushtar, Xhemal Idrizi u martua. Fati dhe interesimi i të tijëve e shpuri në derën fisnike të Mehmet Myftar Metës, nga fshati Qesarat i rrethit të Tepelenës. Ai u martua me të miren Tote, e cila kishte mbetur jetime qe ne femijeri, kur sapo mbushi tri javë në jete dhe u rrit bonjake, në derën e dajos të saj; Kalo Qazo Ramaj, nga mëhalla e Hysodosajve. Ishte me fat Xhemal Idrizi, që u bë çift me një deli vajzë, si Totja, së cilës vuajtjet e fëmijërisë i kishin ngulitur në shpirt mirësinë dhe dashurinë, pa kufi, në veçanti për njerëzit. Siç kishte ngjarë dhe në të tjerë raste, dhe Xhemali nuk i shpëtoi dot grackës të fatit. Dasmen, Ai, e beri ditën e enjte dhe të dielën u mobilizua ushtar i shërbimit të detyrueshëm. Ushtrinë, Xhemali e kreu në një repart këmbësorie, në Elbasan, ku kohëzgjatja e shërbimit ihte 3 vjet. Atje, Xhemalit iu krijua mundësia të mësonte proceset e gatimit të ushqimit dhe, kur u lirua nga ushtria, dinte të gatuante. Gjatë kohës kur kryente shërbimin e detyrueshëm ushtarak, Ai vajti në familje vetëm një herë të vetme ndonese sherbimi i tij zgjati 36 muaj. Në fshatin Kalivac, ku qëndroi pranë bashkëshortes dhe të tijëve, pas lirimit nga ushtria, Xhemali u bë mjeshtër për pjekjen e mishit në hell dhe për prerjen anatomike të tij. Xhemali i bënte hisetë të diferencuara, sipas “peshes” që zinte miku, në rrjetin miqësor. Ai e kryente këtë punë, jo vetëm me kompetencë por ishte dhe mjaft i ndershëm e rigoroz. Prandaj e caktonin në këtë “ detyrë” në raste gëzimesh e në vaki, punë të cilën e bënte me përgjëgjesi e me përkushtim. Bashkëkohës të tij, rrëfejnë, se Xhemal Idrizi ishte njeri i papërtuar dhe shumë i gjendur. Ai linte punët e tij, për të shkuar në ndihmë të mëhallalinjve dhe të atyre që kishin nevojë për ndihmën e tij.
Për ta portretizuar sa me të plotë, figurën dashamirëse të Xhemal Idrizit, po ju përcjell, me vërtetësi, opinionin e Jeminesë, vajzë e Ago Muharremit dhe e Shanikos, të cilës, me nderim e me përkëdheli i thoshim Lele:
“… Jam rritur me Xhemalin. Xhemali ishte mjaft i zgjuar e nuk kishte njeri që tia hidhte. Xhemal Idrizi ishte një familjar i mirë. Ai kujdesej mjaft, për familjen e ngushtë dhe për ne që e kishim të afërm. Ate e kishim mburojë, në cdo rast. Në mëhallë njihej si njeri me humor të këndshëm dhe për shakatë gjithë kripë që bënte. Xhemal Idrizi ishte njeri i qeshur e gazmor. Nuri i tij ishte gjithnjë behar. Nuk ia dilte njeri për afërsinë që krijonte në biseda të zakonshme ku Ai krijonte kushte që të ndiheshe i barabartë. Shpirti i tij, i gjerë, si det, të bënte për vete, me dashamirësinë e pamatë. Xhemali, vetë; bashkëshortja e tij, Totja gojëmjaltë e zemërbardhë dhe femijet e tyre, te cilët u edukuan me këtë frymë, u bënë njerëz të respektuar e të preferuar, jo vetëm në mëhallën tonë.
Shtëpia e Xhemal Idrizit ishte e hapur, në çdo kohë dhe për këdo. Ai ishte fukara por shumë bujar e mikpritës. Mes vështirësive te kohës dhe ngushtësisë, me shume sakrifica rriti dhe edukoi për së mbari një vater me fëmijë. Në shtëpinë e Xhemalit miqtë dhe shokët e shumtë hynin pa trokitur dhe Totja e Xhemali, ua jepnin zemrën në dorë. Çifti: Tote e Xhemal Ago, ishte “i ngrohtë” e i preferuar; të tillë u bënë dhe fëmijët e tyre.
Xhemali ishte i lidhur ngushtë me mëhallalinjtë e i nderuar mes tyre. Në dasma e në gëzime, por dhe në raste fatkeqe, puna e ysmetçiut ishte e zgjidhur; Xhemal Idrizi, me ndershmërinë dhe aftësinë e tij, e “hidhte tej çdo rast”, pavarësisht nga numëri i pjesëmarrësve, e nderonte të zotin e shtëpisë. Kur gostia ishte në shtëpinë e tij, Xhemali bëhej copë e çikë, që të kënaqte mysafirët. “Ai mbante oxhakun ndezur” e i bënte ballë çdo situate. Ndarja nga jeta e Xhemal Idrizit, ishte një humbje e madhe jo vetëm për shtëpinë e fëmijët e tij, por dhe për të gjithë fisin e më gjerë. Njerëz si ai nuk vijne shpesh në jetë…”
Shënim: Ky opinion është marrë nëpërmjet nje lidhje telefonike të drejtpërdrejtë dhe ruan autencitetin e autorit.
Në anën Jugore e në atë Lindore të banesës, oborrit, bahces dhe arishtës te fisit kalonte udha që të çonte nga lagja Bozanaj, në Përroin e Zi e më tej. Pronat dhe vetë shtëpia ishin të rrethuara nga një gardh me tel me gjëmba i cili mbronte pronën nga dëmtuesit e rastësishëm kalimtarë. Në atë udhë, kalonin njerëzit në këmbë ose të hipur mbi kuaj apo mbi gomerë. Udha ishte e ngushtë, e lakuar, dhe e pashtruar. Në stinën e thatë, kalimtarët, kur kalonin nëpër të shkaktonin pluhur; në stinën me shira, në atë udhë, bëhej llokaçe, e cila u ngjitej kalimtarëve, pas opingave dhe i bezdiste shumë. Me qëllim që kalimtarët të çliroheshin nga kjo bezdi, ishin të detyruar ti pastronin opingat nga balta, duke i kruajtur ato pas hunjëve të gardhit dhe në disa kaçube, me ferra, driza e shkurre të tjera si dhe me barishte, të cilat vegjetonin vënde –vënde.
Pas lirimit nga ushtria, Xhemali gjeti punë në Patos ku u sistemua në proçesin e nxjerrjes të naftës. Ai mori dhe Toten e prinderit, me vete. Në Patos, Xhemali u bë me dy fëmijë. Ç ifti i ri solli në jetë Nailenë, në vitin 1959 dhe Guriun, në vitin- 1962. Si djalë i pleqërisë, Atij, sipas traditës, i takonte të pleqëronte prindërit, të cilët i mori në Patos, në të njëjtën strehë. Por Selvija këmbënguli të ktheheshin në Kalivaç, teksa xha Idrizi donte të qëndronte, në Patos. E pleqëroi situatën Xhemali, me të tijët dhe, ne mes të vitit 1962, mblodhi plaçkat e u kthye në Kalivaç, ku e kishte ngrehinën dhe ekonominë gati. Në Kalivaç, u lindën fëmijët e tjerë të çiftit Tote dhe Xhemal Idriz Ago. Aty u lind Izeti -(1966); Nekiu- (1969); Selvija- (1973), e cila mori emrin e gjyshes dhe i fundit, Bedriu -(1976). Kur u rritën e u bënë për martesë, femijët e Xhemal Idrizit, u lidhën me bashkëshortë- (bashkëshorte) që rridhnin nga familje të fisme, siç ishte vetë Xhemali dhe të përshtatshme për atë familje.
Kthimi nga Patosi, e detyroi Xhemalin nevojtar të drejtohej në një front tjetër pune, ku të ishte në marrëdhënie me shtetin e të merrte një pagë për “të mbajtur” familjen. Ai u fut në punë në Minierën e Qymyrgurit, në Memaliaj, ku punonin mjaft kalivacas. Për fat të keq, Ai nuk punoi gjatë, në këtë qëndër pune. Një aksident që i kushtoi humbjen e dëgjimit, u bë shkak që “heroi” ynë të kthehej sërish në Kalivaç. Formimi i kooperativës bujqësore në Kalivaç e çoi Xhemalin në sektorin e blegtorisë, ku punoi për një kohë të gjatë. Xhemali njeri; nga Xhemali çoban, nuk mund të ishte tjetër njeri. Ndershmëria, të qënit i drejtë e i çiltër, përkushtimi në punë dhe shpirti i tij i sakrificës, u shpalosën me me forcë, gjatë kësaj kohe. Çobani i dhenve Xhemal Idrizi, ishte modeli i një njeriu vlerashumë, i cili, si të thuash, gjeti veten në këtë profesion. Për ta bërë më konkret rrëfimin po u referohem disa tipareve të tij të qënësishme, si:
Xhemali kishte një tufë të madhe dhensh përpara, numëri i të cilave varionte e nuk ishte konstant. E veçanta e tij ishte se Ai, njihte jo vetem të gjitha dhëntë e tufës me emer por dinte dhe të pjellët e tyre, kujt i përkisnin. Nuk ndodhte kurrë që qëngjin e Bejkës, Ai tja çonte Krrutës, Syskës, Vakrrës, kuacës, Sykuqes, Llajës; Mënjës, etj. Jo vetëm kaq; Xhemali njihte mirë dhe dallonte shpejt barin e mirë nga ai që u bente keq , bagetive dhe nuk e çonte kurrë tufën e dhenve që menaxhonte, në kullotë të papërshtatshme. Nuk bëhet fjalë për aftësinë e tij për të mjelë, për të qethur e për të manipuluar mishin apo bulmetin, por, Xhemali ishte dhe mjek popullor për shërimin e disa sëmundjeve të dukshme të bagëtive të tufës. Puna e çobanit, në dukje, paraqitet si e bukur, romantike dhe relativisht e lehtë, por, në fakt nuk është e tillë. Çobani duhet të qëndrojë vazhdimisht pranë gjësë të gjallë dhe të supertojë kushtet atmosferikë; si në dimër dhe në verë.
Ne familje, sjellja e Xhemal Idrizit ishte e paqortueshme. Ai nuk e vendoste autoritetin tek fëmijët me detyrim, por me shëmbullin vetjak. Gojëmjaltë e dashamirës ishte ai njeri, me të gjithë; madje edhe për ata që nuk hynin në radhët e të preferuarve të tij, nuk e dëgjoje kurrë të nxirrte nga goja – “vrer”. Preferenca e tij shkonte tek ata njerëz që ishin të afërt me të në mide (lexo karakter). Xhemali bënte be e rrufe, kur ishte fjala për Jaçe Sadikun, të cilin nuk e hiqte nga goja; për Ali Xhelilin dhe për Nënë Ganon; për Kalo Qazon; për Azis Telhanë; për Muharrem Qerimin; për Sheme Muharremin; për Xhevit Malkon; për Barjam Rushanin; për Selfo Alinë, për Safet Ahmetin; për Novruz Tahirin; për Ferrik Alidervishaj etj. Xhemal Idrizi i zgjidhte shokët dhe bënte miq, ata që i ngjanin.
Sa i përket jetës familjare, Xhemal Idrizit nuk ia gjeje shokun. Ai shquhej për korrektësi e për rreptësi, por e kishte të lexueshme ndjesine e prindit të mirë dhe të bashkeshortit. Marrëdhënia mes Totes dhe Xhemalit ishte jo vetëm e vecantë, por, ndryshe nga shumë çifte të kohës për të cilën bëhet fjalë, mes këtyre të dyve ishte në themel- mirëkuptimi dhe respekti i ndërsjelltë. Ata, të dy, sikur ishin të lindur për njëri-tjetrin. Ata e kuptonin njëri-tjetrin me një vështrim, ose me një shënjë. Thonë se Totja, e donte dhe e respektonte aq shumë bashkëshortin e saj zemërbardhë, sa që e kuptonte atë edhe pa hyrë brenda leses, tek shtegu i avllisë. Totja ishte duarartë; si për të gatuar dhe për të bërë punë artizanale. Gjithë vija e sjelljes dhe marrëdhëniet mes tyre ishin një këngë pa mbarim. Shpesh, dashurinë që kishte për nënën e femijëve të tij, Xhemali e shprehte nëpërmjet përkëdheljes. Ai i drejtohej Totes, buzagaz e me fjalë të ngrohtë: “E vetmja ime” dhe asaj i pëlqente kjo. Totja ia kthente Xhemalit, ngrohtësinë që dëftonte, me dashuri e me kujdes për të. Ajo ia dinte shijën dhe pelqimet e gjelleve, ndaj i përgatiste burrit gjellët që pëlqente ai dhe me shijën e preferuar.
Xhemal Idrizi ishte duhanpirës. Ai kishte nisur të tymoste që në vegjeli. Duke qënë pekuli i familjes, në netët e ftohta, kur familjarët grumbulloheshin rreth zjarrit, në vatrën e shtepisë. Nënë Selvia dhe Baba Idrizi, në vazhdën e përkëdhelive të pinjollit kanakar, e mbanin në prëhër Xhemalin. Nënë Selvia, duke i dhënë kalaposhe të shijëshme, i jepte te thithte nga çibuku i saj. Kështu Ajo u be shkaktare që i biri të niste duhanin, akoma pa u rritur. Avancimi në moshë dhe shëmbulli jo pozitiv i më të rritureve bënë që Xhemali të mbante me vete pajisjet e asaj kohe, për pirjen e duhanit. Në xhepat e tij, tashmë gjëje një çibuk, një kuti me duhan ose nje qese të bërë vetë, plot me duhan të shkoqur trashë, për çibuk; mjetet për prodhimin e zjarrit, ku bënin pjesë: Një copë çeliku, i cili shërbente si uruar; një strrall dhe nje copë eshkë. Duhanin, Xhemali e prodhonte vete, me fidanë të përftuar nga farë vendi ose xhebel. Një sipërfaqe e vogël toke, mbillej me duhan, në një cep të shtëpisë dhe në bokërrimën që zbriste nga Lisi i Aget, tek arat e fisit, në Gropa.
Xhemal Idrizi, manipulonte tashmë, jo vetëm duhanin që tymoste, por ishte dhe “teknolog” i përgatitjes të eshkës. Ai shkonte prane çdo druri në pyll dhe vrojtonte trungjet e tij, për të gjetur kërpudhën e duhur nga e cila përftohej eshkë cilësore. E dinte Xhemali, se druri i vidhit dhe ai i lisit e kishin eshkën më të mirë se druri i rrapit dhe nga të tjerë vegjetarë, prandaj zgjidhte kërpudhat më të mira. Ai, i zjente, fort ato, i thante shumë, i shtypte sa të bëheshin damarë-damarë, i thante mirë e mirë e pastaj i përdorte për të përftuar zjarrin. Kur e thithte tymin e duhanit me çibuk, eshkën e ndezur e ngjishte fort pas duhanit qe digjej dhe shijonte jo vetem aromen e duhanit që digjej, por dhe kundërmimin e këndshëm të eshkës. Xhemali e tymoste duhanin, me çibuk dhe me të dredhur. Meqënëse, në ata vite, gjetja e letrës së duhanit paraqiste disa vështirësi, Xhemali, si mjaft duhanpirës të tjerë, e dridhte cigaren me një gjeth duhani, dhe tymoste kështu- puro.
Duhanpirja, Xhemal Idrizin, e ka shoqëruar gjatë gjithë jetës, por intensiteti i tymosjes nuk ka qënë i njëjtë. Ai varej nga faktorë të brendshëm të tij dhe nga rrethanat që i krijoheshin. Kur gjëndja ekonomike e familjes u përmiresua, Xhemali nisi të tymoste, me cigare të blerë. Ai e mbante paketën me cigare, në xhep.
Moshën e tretë, kur forcat fizike të tij ishin paksuar, Xhemali e përcolli, kryesisht në fshatin e lindjes, në Kalivaç, të cilin ai e donte shumë dhe nuk e ndërronte me asnjë tjetër. Aq sa e lejonin fuqitë, atij njeriu nuk i rrinte dora e këmba. I kënaqur me faktin që fëmijët iu bënë përsëmbari dhe kudo që shkuan, vatrën nuk e harruan, Xhemal Idrizi e përcilli pleqërinë, në Bozanaj, në vendin e “perëndive”; atje ku ajri është i pastër dhe ajo që fut në organizëm njeriu, i bëhet “gjak e dhjamë”. Duke u marrë me punët e tij, në pronën e të parëve ku u vendos, Xhemali u gëzohej prosperitetit të gjitonëve dhe të bashkëfshatarëve. Atij i gufonte zemra e ndjente gëzim, kur dëgjonte një fjalë të mirë për Kalivaçin dhe për banorët e tij. I lumturuar se kishte jetuar një jetë të vështirë por me nder e me dinjitet, më 27 nëntor të vitit 2012, “oratorei pa shkollë”, njeriu i mirë, shpirti dashamirës, zemra e madhe e një njeriu me vlera, Xhemal Idriz Agua, u nda nga jeta, në shtëpinë e tij, në Kalivaç të Tepelenës. Nuk vuajti gjate, ai njeri i cili anonte nga shënjtorët, por u shua mes fëmijëve të tij dhe miqve e dashamirëve të shumtë që e donin dhe i donte shumë.
Percjellja e Xhemal Idrizit për në banesën e fundit u bë nga një “lumë” njerëzish, të ardhur nga anë e anës. Në Kalivaç është traditë percjellja e xhenazes nga i gjithë fshati. Për të përcjellë Xhemalin kishin ardhur të gjithë të largëtit dhe kjo na dëfton shumë. Vendi i prehjes së tij ndodhet tek “Bajamet e Kories; mbi shtëpinë e Izetit, pranë varrit te Babait, Nënës, Vëllait dhe kushërinjve të tij; Ago Muharremit dhe bashkëshortes së tij- Ninisë e të tjerëve njerëz të trungut Brehamaj. Në nderim të jetës dhe të punës së tij, fjalën e lamtumirës e mbajti nipi i familjes, Bashkim Azis Azizaj, nga Hysodosajt, të cilin, Xhemali e kishte djalë të kushërirës së parë dhe e kishte shumë për zemër.
Koha bën të sajën e vitet ikin shpejt; por jeta dhe sjellja e mirë e Xhemal Idrizit kanë lënë gjurmë në historinë e fshatit, i cili, pavarësisht se çfarë bëjnë pinjollët e tij në të mirë të Kalivaçit, e ka nderuar dhe e nderon e nuk mund ta harroje Atë njeri të mirë. Për njerëzit e mirë si Xhemal Idizi nuk ka e nuk mund të ketë harrim. Edhe ky shkrim modest, besoj se do ti shërbejë mosharrimit të këtij luftëtari të pabujë por të paepur për te mposhtur veshtiresitë e kohës, me ndershmeri, drejtësi e me buze në gas.
- I paharruar qoftë kujtimi i tij i ndritur!
- Ti rrojnë ata që ka lënë pas!
Shkroi Niazi Xhevit Nelaj, kalivaças autokton;
Tiranë, mars-prill 2018