Nuk është fjala për vendin ku mblidheshin burrat apo gratë për të bërë kuvend por për odën, si institucion. Pra, le ta shikojmë odën si një vatër e rëndësishme edukimi e kalitje të gjithanshme të atyre që mblidhen e kuvendojnë atje. Oda, si ajo e burrave dhe e grave, me karakteristika të njëjta e me veçoritë që i dallojnë, në Kalivaç të Tepelenës, ka ekzistuar dhe ka funksionuar, prej kohësh e vazhdon sot e kësaj dite. Oda është një institucion popullor me shumë vlera e dobi, për komunitetin kalivaças.

Më poshtë do të përpiqem të rendis disa nga vlerat e shumta të këtij institucioni:

E para, në kushtet kur roli i shtetit ishte i dobët, sidomos në fushën e formimit e të informimit të njerëzve njerëzve. Qëllimi kryesor i këtij institucioni popullor ishte formimi i banorëve të fshatit me tiparet e domosdoshme të karakterit. Oda, e shtrirë në kohë të ndryshme, ka zënë vendin kryesor në jetën e njerëzve të fshatit tonë. Në këtë kuptim, roli i pleqësisë të fisit, mëhallës, miqësisë, Ndikimi i peshës së religjioneve fetare dhe  fjala e personaliteteve me peshe e autoritet, merrte përparësi. Fjala e më të moshuarit, e përkrahur nga pleqësia, kishte forcën e ligjit, në komunitetin ku vepronte. Po kush e drejtonte pleqësinë dhe cilat ishin kompetencat e tij? Ai që drejtonte pleqësinë nuk mjaftonte të ishte më i moshuari i atij komuniteti. Ai, që të ishte kryeplak, përveç moshës duhet të ishte dhe më i mënçuri, më i pjekuri, më trimi, më i ndershmi, më i drejti, më i kamuri e më i respektuari. Pra, kryetari i pleqësisë duhet të ishte i gjithëpranuar edhe pse nuk votohej për të. Në odë, ata që uleshin në vatër ishin të barabartë, por kishte dhe njerëz me “status të veçantë”. Një “i huaj”, i cili nuk i përkiste komunitetit, përfaqësuesit e të cilit ishin të mbledhur, respektohej si i tillë e hidhej në qoshe. Natyrisht, kur e meritonte. Kalivaçasit, në kohë të kohës kanë respektuar në mënyrë të veçantë ushtarakun, mësuesin, përfaqësuesit e religjioneve fetare etj.

Në krye të odës ulej kryeplaku. Pas tij uleshin të tjerët, me radhë. Radha vendosej sipas disa kritereve të njohura e të pranuara nga të gjithë. Kriter ishte, përveç moshës, pozita shoqërore dhe lidhjet me të zotin e shtëpisë, reputacioni që gëzonte në komunitet, pasuria, pesha e fjalës etj. Ndodhte, në raste të veçantë, kur edhe një fëmijë ulej në vatër në vendin ku duhet të ulej babai i tij, i cili, në rastin konkret nuk kishte mundësi të ishte pjesëmarrës. Çdo njeri që ulej në vatrën e odës së burrave, kur gjykohej për një problem, kishte të drejtë të jepte mendimin e vet dhe ai mbahej parasysh, si opinion. Në raste dasmash e gostish oda funksiononte ashtu si në rastet kur gjykoheshin probleme të komunitetit, me veçoritë e këtyre ndodhive. Në krye të odës, në qoshen e majtë ulej dollibashi, njeriu më me peshë e më poshtë, të tjerët, me radhë. Burrat (gratë) uleshin mbi shilte të përgatitura posaçërisht, e cila vendosej mbi velenxë, anje, mesje, rrobe, zakonisht prej leshi. Sejcili kishte pas kurrizit një jastëk dhe përpara gjunjëve, në rrobë, pjatën me meze dhe ranxhatën me raki. Hollësitë janë trajtuar posaçërisht kur është trajtuar dasma dhe gostia.

Në odë, kur trajtohen probleme të ndryshme, burrat (gratë), i transmetojnë njëri-tjetrit përvojën vetjake dhe atë komunitare. Pavarësisht nga tematika që diskutohej, në odë, në plan të parë dilte formimi atdhetar i njerëzve dhe pajisja e tyre me tipare luftarake e me  karakter të fortë. Tek meshkujt i kushtohej më tepër vemendje formimit me karakter burrëror, për të qenë të paepur. Tregimet e më të moshuarve e më pas gjithë pjesëmarrësve u bënin jehonë bëmave trimërore të njerëzve të fisit, të fshatit e më gjerë dhe evokonin burrërinë, heroizmin, besnikërinë, vendosmërinë dhe në tërësi formimin e karakterit. Çdo rrëfim, histori, tregim, madje dhe përrallat e vinin theksin tek vlerat trimërore të njerëzve. Edhe këngët e vallet, këtë tematikë e synim kishin. Oda i edukonte pjesëmarrësit në të të ishin të duruar, të matur e të vendosur për të kapërcyer vështirësitë që mund tu dilnin përpara në jetë. Oda kultivonte optimizëm e besim tek njerëzit. Burrat qendronin në odë, të ulur këmbëkryq, përbri njëri –tjtrit, me orë të tëra. Ata bëheshin “sy” e “veshë”, për të thithur e kuptuar çdo fjalë apo çdo mendim të më të moshuarve. Oda i mësonte njerëzit të ishin të disiplinuar, të vemendshëm e të të dëgjonin me respekt më të mëdhenjtë, të njihnin e të respektonin hierarkinë e të ishin gjakftohtë në gjykimin e gjërave. Në këtë mënyrë çdo njeri, burrë apo grua, në odë mësonte çfarë vendi zinte e çfarë peshe kishte prania e tij në atë komunitet. Banori që ishte i ulur, më poshtë në vatër, nuk mund të fliste përpara atij që ishte ulur më lart. Më i vogli në moshë, kur i kërkohej mendim, shprehej pas atij që ishte më i moshuar e më lart në hierarki. Kjo frymë ( fryma e odës), pas pleqërimit të gjërave në atë kuvend, përçohej më tej e shkonte  në çdo familje. Vëllai më i vogël në moshë, nuk mund të fliste kurrë përpara babait ose vëllait më të madh. Por mund të ndodhte që më “i vogli “ i shtëpisë të ishte më i shkolluar, më i zgjuar apo më i mënçur nga të rriturit e asaj shtëpie, atëherë si i bëhej? Ilaçi ishte një, për të gjithë: Pjesëtarët e familjes flisnin me radhë, mendimet e tyre dëgjoheshin e merreshin parasysh por sejcili mendim kishte peshën që i takonte e zinte vendin që meritonte. Kësisoj, njerëzit mësonin të dëgjonin e respektonin njëri tjetrin, por dhe i “imponoheshin” njëri-tjetrit, me forcën e mendiomit, pa arrogancë e pa”unin” e panevojshëm. Eshtë fjala: ” nuk bëhej bishti më i rëndë se sqepari”, sejcili zinte vendin që meritonte; jo me muskuj por melogjikë të shëndoshë. Në kuvendet që zhvilloheshin dikur, në odë, kur nuk mund të ishte i pranishëm kryetari i familjes, për shkaqe të justifikuara, në vend të tij shkonte e ulej, si rregull djali i madh i tij. Ky nuk ishte një veprim i thjeshtë aritmetik, as një çështje rutinë; synimi ishte gjetkë: Duke marrë pjesë në gjykimin e gjërave, i riu mësonte si të sillej në komunitet, për rrjedhojë sigurohej vazhdimësia e brezave. Në këta raste pleqtë luanin rolin e “mësuesit” të mirë, e të “urtit, ” pa xhelozi e pa mbivlerësuar veten. Në odë mësohej si të komunikohej e si të  vendosej rreptë, por me drejtësi dhe si të komunikonin njerëzit, me njerzi [1]e ngrohtësi.

E dyta, Oda, si institucion shoqëror i ndjerë u vinte në ndihmë pjesëmarrësve të merrnin e të jepnin informacion. Njerzit bënin punë të ndryshme, kishin eksperienca të ndryshme, takonin mjaft  njerëz të trevave të tjera, nga të cilët mësonin gjëra të reja, të cilat ia transmetonin njëri-tjetrit, bruto e pa dorashka. Duke transmetuar eksperiencat e tyre dhe ato të të tjerëve, nëpërmjet parashtrimit të nevojave e halleve që kishin, njerëzit në odë njiheshin me problematikën, me vështirësitë, me hallet, dertet e në tërësi me shqetësimet e shoqi-shoqit.

Në kuadrin e dhënjes e të marrjes së informacionit, njerëzit mësonin dhe si ti zgjidhnin problemet e si ti kapërcenin vështirësitë. Dikush nuk shkonte mirë me gjitonin, një i dytë kishte vështirësi për ushqimin e familjes, një tjetrit nuk i ecnin punët në bujqësi apo nuk i shkonte mbarë blegtoria etj. dhe këto i shfaqte në gjykimin e pleqësisë të odës. Rriheshin mendimet, përplaseshin opinionet e tregoheshin zgjidhjet më të mira e më të mundshme. Nuk jepeshin receta e udhëzime por, me urtësi rekomandoheshin zgjidhjet e përftohej nga përvoja komunitare. Komuniteti kalivaçiot është njohur si diçka më konservator e më i ashpër përsa u takonin çështjeve vetjake, intime, ato që i pëekasin familjes, fisit e më gjerë. Oda, si rregull nuk futej në këto çështje, sidomos në marrëdhënjet burrë-grua, përveç rasteve që bëheshin shqetësim për komunitetin por kjo nuk i vinte kufi diskutimit e dhënjes së mendimit për të normalizuar marrëdhëniet e acaruara: Nuse- vjehrrë, mes kunatave, ndërmjet gjitonëve, krushqve etj. etj.

Burrat, në odë, jepnin e merrnin informacion dhe për situstën që egzistonte rreth fshatit të tyre e më gjërë. Aty mësonin për çmimet në treg dhe cilët nga produktet e tyre shkonin më tepër e cilët çanin me vështirësi. Mund të themi që oda ishte një shkollë. Aty mësohej gjuha shqipe, mësohej si këndohet kënga”labçe- vënçe” e si kërcehet bukur. Në odë zjente polifonia, me sebep e rastësisht. Më të rinjtë mësonin si gjykohej për gjëra serioze, me paanësi e drejtësi, shuheshin edhe sherret e pajtoheshin mëritë. Natyrisht, mbasi përcaktohej fajtori e dilte përgjegjësia. Burrat mësonin cila ishte prejardhja e tyre, cila ishte origjina e afërt dhe e lashtë e tyre. Aty njerëzit njihnin kush kanë qenë të parët e fisit të tyre dhe bëmat që kanë bërë, në kohë të ndryshme e në vende të ndryshëm. Një vend të rëndësishëm, në informacionet që merrnin ishte ai që itakonte njohjes së personaliteteve që kishin bërë emër, në fis, në fshat e më tej. Informacioni që merrej në odë ishte i ndërsjelltë, i drejtpërdrejtë e i paanshëm.

E treta, efektet edukative – formuese të odës kalivaçiote, si dhe në të gjithë trevën, nuk mbeteshin brenda mureve të godinës ku zhvillohej kuvendi. Ato gjëra që diskutoheshin e mendimet që rriheshin në odën kalivaçiote kishin jehonë e dilnin jashtë mureve të saj. Ata që merrnin pjesë në odë, kur shkonin në familjet e tyre, jo vetëm çonin frymën e kuvendit por punonin që problemet dhe hallet e familjes së tyre ti zgjidhnin në frymën e odës. Kësisojefekti ose ndikimi i frymës së odës vazhdonte të përhapej shtëpi më shtëpi, stan më stan, e arë më arë, ku punohej, mbillej e korrej. Burrat që bënin një copë udhë së bashku,  për të shkuar në treg, për të bluar mjellin, në mulli, për të prerë dru, për të mbushur ujë e për çdo punë tjetër, bisedonin, natyrshëm me njëri –tjetrin, po në frymën e odës. Ashtu siç i gjykonte problemet pleqësia e komunitetit. NJë vend të rëndësishëm në informimin reciprok të njerëzve zinin lajmet që vinin nga kurbeti, për kurbetlinjtë, të dhënat që ishin disponibël për jetën e ushtarëve e nizamëve, për fatin e të burgosurve, lidhur me hallet e yzmeqarëve, të cilët shërbenin në treva të tjera të vendit aapo jashtë tij. Kalivaçasit nuk kanë qenë të izoluar brenda fshatit të tyre por kanë patur miqësi e krushqi, kanë dhënë e kanë marrë me familje të trevave të tjera, të afërta ose larg fshatit të tyre.

Familjes dhe fisit i interesonte të dinte si po “shkonte”bija e tyre në familjen ku kishte shkuar nuse, si i kishte marrëdhënjet me vjehrrën, si sillej ajo me burrin, me kunatat e në terësi, donin të dinin nëse bija e tyre  ua kishte zbardhur faqen apo i kishte turpëruar në rrethin e ri miqësor. Në odën e burrave, ca më tepër në atë të grave, jepej e merrej edhe ky lloj informacioni. Të gjitha këto, përbënin opinione, jo thashetheme e rrjedhje informacioni. Fakti që këto gjëra diskutoheshin në kuvend u jepte atyre vlera legale e transparencë. Çiltërsia e atyre që i shfaqnin hallet e tyre për një opinion më të gjërë, ishte vlerë më vete, e cila çmohej mjaft mes bashkëfshatarëve.

Në odë diskutohej dhe për fisnikërinë apo të qënit jo i fisëm i familjeve me të cilat kërkonte të bënte krushqi apo miqësi një anëtar i komunitetit të cilit i përkiste oda. Kuptohet, pa u futur në detaje të punëve, e në intimitete, njerëzve u jepej informacion, i përgjithshëm por i saktë, cili ishte personi me të cilin do të lidhej një miqësi e re ; nëse ai i përkiste sërës tonë apo nuk ia vlente të bëhej lidhja. Ato që thuheshin në odë, nuk ishin sanksione e detyrime, por vetëm orientime dashamirëse.

Nga diskutimi në kuvend viheshin “disa piketa”, në bazë të të cilave njerëzit, me mendjen e tyre gjykonin e vendosnin: “ Kjo familje është e fisme, ajo tjetra –jo”; “ në këtë familje futu, merr e jep ; në tjetrën – mos u afro”, etj. etj. Ose jepej mendimi e përpunohej opinioni se: ”Kjo familje i ka vajzat punëtore, të ndershme, të pastra, nikoqire e të pashme; në atë, tjetrën vajzat janë dembele, jo të paqta, palcë e trashë  e telendare”etj. Kështu formoheshin opinionet pozitive e negative, për njëri-tjetrin. Në kushtet kur kontaktet njerëzore ishin të kufizuara dhe jashte fisit ishte e vështirë të mësoje diçka më tepër nga ato që bënin bujë, një lloj paragjykimi si ky, deri-diku ishte i justifikueshëm, e i pranueshëm, ndonëse jo aq i drejtë.

Ekatërta, oda e burrave (grave), si institucion, nuk ishte as permanente, as e dhënë njëherë e përgjithmonë. Oda, mblidhej në kuvend herë pas here, kur ishte e nevojshme dhe qendronte e mbledhur, për aq kohë sa gjykohej e domosdoshme nga ata që bënin pjesë në të. . Mbledhjen e odës e provokonte dhe e kryesonte kryeplaku. Jo ai kryeplak që njihej nga qeveria por ai që njihej e pranohej nga njerëzia. Zakonisht, i pari i fisit ishte ai që e meritonte këtë ofiq individualisht. Pozicioni i të parit të fisit nuk trashëgohej e nuk tregtohej. Në mëhallën e Ahmetajve psh, në fisin Nelaj që ishte më i madhi, rolin e të parit të fisit e luajti për shumë kohë plaku i mençur e trim Musa Mehmeti; në caqaj, si i parë njihej i moshuari, mjaft i zgjuar Abedin Kahremani dhe në Sakaj, i shkonte më tepër fjala burrit të mirë Sherif Rrapo. Në Hasanimeraj e kryesonte pleqësinë Çizo Selfo Agaj, në Beqiraj ishte Halil Laze Malaj etj.

Oda thirrej kur në fis, lagje, komunitet etj. kishte ndodhur një vjedhje, një rrahje, një prapësi tjetër apo një fatkeqësi, natyrore e njerëzore. Në odë merrte pjesë një përfaqësues nga çdo familje. Si rregull ftohej kryefamiljari ose një djalë i tij; zakonisht më i rrituri. Në rastet kur kishte ndodhur vjedhje, çdo pjesëtar duhet të nxirrte “të larë”njerëzit e familjes së tij. Rruga që ndiqej në këtë rast ishte bërja e “besë”, nga çdo njeri. “Benë “ e drejtonte dhe e bënte, i pari, ai që drejtonte odën. Në rastin kur kishin ndodhur rrahje, grindje, kur ishin përhapur thashetheme e prapësi të tjera, diskutonin e jepnin opinione të gjithë me radhë, për ndodhinë e për autorët e saj, nxirrej shkaktari, i cili ngarkohej me përgjegjësi morale, pordhe me përgjegjësi materiale, kur ishte e nevojshme. Psh: Kur ngarkohej njëri si përhapës i thashethemeve, oda mjaftohej me ndëshkimin moral, por kur tjetrit i kishe prishur murin e avllisë, padrejtësisht, ai që kishte bërë dëmin duhet të ndreqte murin. Këto ishin “ sanksionet”, të cilat, si rregull zbatoheshin me  vullnet të lirë dhe zbatimi i tyre sigurohej nga fuqia morale, detyruese e odës. Kjo ishte njëra anë e problemit ; oda, nëpërmjet pleqërimit të çështjes  apo ndodhisë, përcaktonte dhe masat që duheshin marrë, në mënyrë që ato të mos përsëriteshin në të ardhmen.

Ndryshe ishte kur brenda komunitetit  kalivaças  dikujt i kishte ndodhur një fatkeqësi: (vdekje, plagosje, sëmundje, zjarr, përmbytje,  ngordhje bagëtish, kur binte ujku në tufë, kur dikujt i ishte rrëzuar shtëpia, etj). Në të tillë raste duhej vepruar shpejt për të ndihmuar fatkeqin. Oda, mbi bazën e faktevee provave  të njohura nga komuniteti, mbasi diskutonte  gjërësisht,  konkludonte dhe vendoste. Vendimet e odës, vërtet nuk kishin fuqinë e ligjit por gjithsesi ishin të detyrueshëm për komunitetin përkatës. Detyrimi buronte nga fjala e dhënë, nga besa e burrit dhe nga autoriteti i pleqësisë. Ata që nuk i nënshtroheshin vendimeve të pleqësisë me vullnetin e tyre, u nënshtroheshin ndëshkimeve të komunitetit.

Ndëshkimi më i rëndë ishte bojkotimi. Bojkotimi funksiononte thjeshtë dhe vetiu. Atij që shkelte  besën, nuk i fliste njeri me gojë, nuk i shkonte njeri në shtëpi, nuk e thërrisnin në dasma e në gosti, nuk e thërrisnin e nuk i shkonin argat, si në rastin kur duhej punuar toka, kur korrej gruri etj. deri dhe nuk i blinte njeri nga malli i tij e nuk i shisnin nga malli i tyre. Nuk mungonte dhe ndonjë masë “administrative”. Aty ku dyshohej për vjedhje, forcohej vrojtimi nga ana e komunitetit, shtohej ruajtja e objekteve, me roja, kyçej mirë bagëtia ose depot etj. Kësisoj vjedhësi e ndjente veten ngushtë përpara komunitetit përkatës dhe nami i keq e shoqëronte gjatë.

E pesta, në odën e grave, tematika ishte disi ndryshe. Nuk ishte e thënë që odën e grave ta kryesonte e shoqja e atij që kryesonte odën e burrave. Edhe në këtë rast “ofiqi “duhej merituar. Në Nelaj psh, odën e grave e kryesonte Hysnija e Musa Mehmetit por Ninija këtë e meritonte. Ajo ishte një grua e zgjuar, e mençur dhe me tipare të spikatura burrërore. Hysnija “nuk u lëshonte pe “ as burrave më në zë, si në kuvend dhe në jetë. Kur në Kalivaç erdhën fashistët italianë, me urë në dorë, për ti vënë zjarrin fshatit dhe burrat nuk ndodheshin në fshat, Hysnija mblodhi gratë dhe fëmijët e mëhallës e i futi në Përroin e Gomares, që tu shpëtonin nga raprezaljet e fashistëve. Ky dhe aspekte të tjerë të jetës së saj bënë që kjo grua të pranohej si “komandante “, në komunitet. Në Caqaj, i parënga burrat ishte Abedin Kahremani, por jo detyrimisht  ishte e para e grave e shoqja e tij Avizeja. Në këtë fis i dëgjohej fjala Havasë të Banush Xhezos etj. Gra të denja e me aftësi drejtuese ishin: Arzihana e Mino Jaçes, Nasua e Maliq Brehamit, Vezikua e Qazim Lazes, Shefikua e Demir Seitit, Metua e Zagoll Salikos, Asiko Durkja, Ganua e Ali Xhelilit, Lulja e Rrapo Danos, Memja e  Ceno Rakipit, Hasimeja e Azbi Bakos, Shaza e Sulo Bajramit, Tana e Ali Yzeirit, Nurije Bolja ( gruaja e Zoto Halilit)                                etj.

Këto e mjaft gra të tjera, në Kalivaç të Tepelenës kanë qenë në krye të odave të grave. Po çfarë mësonin femrat në odën e grave? Përveç “mësimeve” që merrnin burrat në odën e tyre, gratë merrnin informacion dhe formoheshin me çështje të natyrës së tyre. Ato mësonin si të gatuanin gjellë me shije, si të visheshin bukur edhe brenda skamjes, si ti vishnin bukur  fëmijët e tyre, si të lanin e pastronin teshat, si të shtronin e mbanin paster shtëpinë, si të përgatisnin zairetë e ndryshme, si të flisnin e të gjykonin me mençuri e objektivitet, si të kujdeseshin për burrat dhe fëmijët, si të ndërtonin marrëdhenjet me vjehrrin, vjehrrën, kunatat, kunetërit, fqinjët, si të prisnin e nderonin miqtë etj etj. Detyrime të shumta e mësime me vlerë merrnin nuset e reja, të cilat, brenda një kohe të shkurtër duhet të integroheshin në komunitetin e ri. Respekti për të moshuarit dhe ndihma për ta ishte detyre e përhershme e me rëndësi jetike, për nuset e reja. Nuk bëhej fjalë për ti poshtëruar e për ti patur nën tutelë nuset, por për ti integruar sipas kërkesave të komunitetit te ri, ku ato kishin shkuar.

Shënjë respekti ishte dhe fakti që ato u drejtoheshin më të moshuarve, jo me emër por me ofiqe. Kështu, vjehrrës i thërrisnin: Hanko nëna; motrës së vjehrrit i thoshin: Hanko Halla; Vjehrri njësohej me babanë; ose e thërrisnin Aga be; vëllai i tij thirrej: xhaxha be;  nuses së dajës: hanko xhixhi etj. Duke u larguar nga rrënja e fisit, edhe epitetet zbeheshin. Më së shumti, nusja e re u drejtohej të afërmve të burrit me “nofkat”: Xhiko, XhikoZonja, Nana, Xhixhiko, Lule, Xhaxha be etj. Gratë, në odën e tyre formoheshin me ndjenja të shëndosha atdhetarie e sidomos i mëshohej fort detyrës së tyre për të dhuruar dashuri, në familje e në komunitet dhe mirësi. Ato bëheshin të ndërgjegjshme për tu bërë nëna të mira, me shumë fëmijë, duke u bërë burim e vazhdim i jetës kalivaçase. Në përfundim mund të theksohet se oda kalivaçase, ashtu si të gjitha simotrat e saj, ka qenë e mbetet një institucion shoqëror, legal, i cili ia vlen të ripërtërihet e të gjallërohet nëkushtet aktuale, për vlerat e dobinë që sjell. Ti mëshosh fort kësaj alternative, në Kalivaç është një detyrim i cili bazohet në disa faktorë realë. Dihet që ndikimi i fesë, në Kalivaç ka qenë disi i zbehtë, prandaj, familja, shkolla dhe oda, krahas faktorëve të tjerëvlerësjellës, mbeten ato shtylla të rëndësishme që formojnë dhe kalitin njerëzit e këtij komuniteti luftarak i cili është i lidhur fort pas besës dhe fjalës së dhënë.

[1][1][1]