Refeneja, si praktikë është mjaft e lashtë. Ajo, ka ardhur deri në ditët tona nën petkun e solidaritetit,unitetit dhe mirësisë të njerëzve. Në Kalivaç të Tepelenës e më gjërë, në ditët tona, kjo praktikë nuk funksionon. Ajo thuajse është e harruar e ka mbetur vetëm në kujtesën e njerëzve të moshuar që e kanë përjetuar atë. Në familjet e Kalivaçasve, refeneja është përcjellë, nga brezi në brez, si shprehje dashamirësie, mirëkuptimi, solidariteti, afrimi, zemërgjerësie e bujarie njerëzore.
Refeneja, si dukuri , në fund të fumdit , dëshmon natyrën humane dhe tolerancën e banorëve të këtij fshati. Njëherazi,nëpërmjet kësaj praktike fshatarët e Kalivaçit, në vite kanë shfaqur unitetin mes tyre, gatishmërinë e përkushtimin për ti qëndruar pranë njeriut të një gjaku,fqinjit, të afërmit apo cilitdo njeriu që ndodhej në fatkeqësi ose në nevojë e në ngushtësi ekonomike.
Në esencë refeneja mbetet mbështetje morale dhe materiale, para së gjithash kundrejt atij që ndodhej në hall e në nevojë. Kalivaçasit, me shpirtin e tyre bujar dhe me mirësinë që i karakterizon, në të gjitha kohët, qysh kur nuk mbahet mend, duke iu ndodhur pranë shoqi- shoqit,janë munduar ti lehtësojnë dhimbjen tjetrit, në raste fatkeqësie, ose kanë marrë mbi vete një pjesë të barrës ekonomike kundrejt atyre që ishin në nevojë. Nuk marr përsipër të dëftoj: kur? Si? e përse? ka lindur kjo praktikë bujarie por, e them plot gojën se refeneja ka zënë vend në shpirtin e atyre njerëzve si vendosmëri e dëshirë e pamatë për të jetuar, me të tjerët, në komunitet, paqësisht.
Por duhet theksuar se mirësia e shpirtit të kalivaçasve është një përrua i vrullshëm i cili gëlon përbrenda qënies së tyre humane; është pjesë e botës së tyre të pasur shpirtërore e kurrsesi nuk është e nuk mund të jetë diçka e nxitur apo e ërkrahur nga jashtë. Çështja e shpirtmirësisë dhe bujarisë të atyre njerëzve me botë të madhe është një ndjesi e cila përshkon tërë sjelljen e tyre, kudo ku ata ndodhen. Njëherazi duhet thënë se refeneja nuk ka qene dukuri e përqëndruar apo e lokalizuar vetëm në Kalivaç e mes kalivaçasve. Në trevën rreth fshatit tonë ajo shfaqej natyrshëm e vepronte fort.
Refeneja, si dukuri pozitive, ka qenë dy llojesh: E para, shfaqej, zakonisht në ditët pas një fatkeqësie, kur në një familje kishte pllakosur zija. Në pamje të parë na paraqitej një situatë në të cilën dikush vuante dhimbjen që i solli ndarja nga jeta e njeriut të dashur e në tjetrën anë,disa njerëz, në raporte të ndryshëm fisnie apo miqësie me fatkeqin, mblidhen e shprehin kundrejt të parit, ashtu siç munden keqardhje e solidaritet. Kurrësesi nuk është një dukuri sentimentale, dashamirësie.Nëpërmjet qëndrimeve e veprimeve tejet njerëzore, kalivaçasit dëshmojnë lidhje të qëndrueshme e të vazhdueshme mes njëri –tjetrit . Pjesëmarrja në refene nuk ka të bëjë fare me të qënit i një gjaku apo i afërm i viktimës . Refeneja është kontribut tërësisht vullnetar, i padiktuar apo i paimponuar nga askush, që buron nga qënja e tij humane. Me kalimin e viteve, si rezultat i praktikimit e respektimit me vullnet të lirë nga komuniteti i trevës, refeneja u përqafua përherë e më shumë, nga njerëzit e mori forcën e traditës duke u kthyer në një rit të shëndoshë qytetar.Ndonjëri që mbetej jashtë saj, për shkaqe të ndryshëm, mesiguri që nuk ndihej mirë përballë komunitetit që e rrethonte. Refeneja, si praktikë njerëzore nuk është e shkruar asgjëkundi dhe nuk është e fiksuar në ndonjë ligjë .Ajo nuk rregullohet me kontratë të shkruar e të firmosur nga të dyja palët por transmetohet gojarisht e praktikohet vullnetarisht nga çdo njeri. Kësisoj refeneja është dukuri e dëshiruar; jo e imponuar. Në këto “vjega” është i varur e mbahet origjinaliteti dhe vlera e kësaj dukurie. Pavarësisht se në ditët tona refeneja është harruar si praktikë dhe të rinjtë nuk e njohin atë, aplikimi i saj për shumë kohë e ka lënë ndikimin pozitiv duke zbutur e kthjelluar shpirtrat e trazuar. Në këtë drejtim na bind fakti që kalivaçasit, me bindje të plotë i gjinden pranë fatkeqit ose atij që ndodhet në kushtet e nevojës ekstreme.
Le të tregojmë pak çfarë është kjo dukuri ? si e kur çfaqet ajo?
Duhet thënë se praktika e refenesë është një dukuri e cila është praktikuar, pas largimit nga jeta të një njeriu dhe e lidhur ngushtë me të. Dihet nga të gjithë se vdekja është një dukuri natyrale e pashmangshme.Eshtë i njohur dhe fakti çfarë traume sjell në jetën e familjarëve dhe të afërmve të të ndjerit largimi nga jeta e njeriut të dashur të tyre. Mirëpo ata që janë rreth atyre që jamë të prekur e të traumatizuar; familjarë, të afërm ose dhe të tjerë. Më të largët në shkllë farefisnie të të ndjerit, me sjelljen dashsamirëse dhe veprimet e tyre duhet të mundohen për të plotsuar, disi atë boshllëk që la pas ndarja nga jeta e njeriut të dashur të zemrave të tyre.
Një veprim i tillë është jo vetëm nderim e respekt për të ndjerin por dhe nje vlerësim e vemendje për familjarët dhe të afërmit e tij. Në Kalivaç të Tepelenës, ceremonitë mortore e pasmortore gjithnjë kanë qenë praktika pagane. Ndikimet e riteve fetare muslimane përgjithësisht kanë qenë të pandieshme e janë dukur relativisht më pas. Dihet që vdekja i veçon njerëzit nga njëri-tjetri por ata që mbeten pas mbështeten më fort pas njëri- tjetrit. E thënë tjetërsoj, të gjallët, pavarësisht nga raportet që kanë patur me të ndjerin, u qëndrojnë më afër familjarëve dhe të afërmve të atij që nuk është më në jetë, duke i ngushëlluar e inkurajuar, duke u thënë një falë të mirë e duke i ndjerë shpirtërisht.
Në raste të tillë, tek banorët e Kalivaçit është shfaqur dhe një qendrim tjetër, solidariteti dhe përkrahje humane. Është fjala për në kontribut, modest që i jin ata njëi –tjetrit, nëpërmjet ndihmës ekonomike. Nihmëa ekonomike, megjithse simbolike dhe afatshkurtër, ua bënmë të lehtë dhimbjen e ua lehtëson situatën , atyre që kanë humbur të dashurin e tyre. Refeneja është një nga praktikat më të përhapura e më të spikatura që dëshmon solidaritetin veprues të kalivaçasve, këtë vlerë unikale dhe shumëlaterale.
Nuk di e nuk mund të them kur e pse në fshatin tonë, deri sa tëkalonin 4o ditë nga varrimi i të ndjerit apo të ndjerës, në shtëpinë ku kishte ngjarë vakia, në çdo darkë mblidheshin mjaft njerëz:të afërm, gjitonë, miq, shokë e dashamirë të shumtë.Në këtë tubim njerëzish dashamirë të familjes që ka pas një fatkeqësi merrnin pjesë si ata që u ndodhën në përcjelljen e të ndjerit dhe të tjerë të cilët, për shkaqe të ndryshme nuk ishin ndodhur në këtë ceremoni. Nëpërmjet refenesë, këtyre njerëzve u jepej mundësia të qëndronin në familjen e të ndjerit çdo natë e të ndodheshim pranë të “ helmuarve”, për disa orë mes njerëzve të mirë.
Zakonisht pjesëmarrësit në refene mblidheshin në shtëpinë e të ndjerit, në mbrëmje, kur ata i kishin kryer punët e ditës dhe kur i kishin kishin mbyllur e siguruar bagëtitë. Mblidheshin burra e gra të të gjitha moshave. Kur ndonjëri prej kryefamiljareve e kishte të pamundur të shkonte, por e ndjente si detyrë se duhej të merrte pjesë, delegonte njërin nga fëmijët e tij, zakonisht djalin më të madh në moshë, që ta përfaqësonte. Të sapoardhurit zinin vend, në vatër, të ulur këmbëkryq, sipas moshës, lidhjes miqësore me të zotin e shtëpisë, pozitës shoqërore etj.Kur futeshin tek dera e odës ku ndodhej i zoti i shtëpisë, çdo ardhës, me radhë, i shprehte kryefamiljarit, ngushëllime me flalët:”Qyç e liga, për të mira e në gëzime të ardhshim sot e tutje”. I zoti i shtëpisë përgjigjej: “ Për të mira e në gëzime u ardhsha në shtëpitë tuaja”.Pas këtyre shkëmbimeve njerëzore rridhte natyrshëm biseda ne odë.
Tematika e bisedave ishte e larmishme dhe jo domosdoshmërisht e lidhur me fatkeqësinë që ka ndodhur. Kjo shmangje nuk ishte e pamenduar, as e rastësishme. Ata që ishin mbledhur në odë kanë ardhur jo për ti kujtuar të zotit të shtëpisë gjëmën qe e ka pllakosur por, për ta tërhequr, sa të jetë e mundur në shtigje të tjera, drejt së ardhmes, për ta spostuar atë virtualisht nga zymtësia dhe brenga që shkakton vdekja, drejt jetës e veprimtrisë jetësore. Bisedat që bëheshin në ato netë vërtet ishin të lira e të pavarura, origjinale, ashtu siç i mendonte gjërat njëri apo tjetri, por ato nuk i liheshin spontaneitetit . Në çdo takim të tillë merrnin pjesë njerëz me një barrë mend, të cilët i jepnin tonin bisedës, ata ndërhynin kur diçka nuk ishte thënë siç ishte e pranueshme për komunittin. Një rregull, i pashkruar por i njohur e i pranuar nga të gjithë ishte i detyrueshëm, e çmohej si kod moral. Sipas këtij kodi të pashkruar, kur fliste njëri, të tjerët dëgjonin me vemendje; kur fliste më i madhi në moshë apo ai që ishte i ulur më lart në vatrën e odës, më të rinjtë e ata që ndodheshin më poshtë, gjithashtu dëgjonin. Dëgjonin e mësonin nga përvoja e më të diturve. Dua të shpjegoj disi kuptimin e togfjalëshit: “ Qyç e liga”, i cili, sot është zbehur e nuk gjen përdorim prasktik. Si shprehje ngushëlluese mund të theksoj se ky togfjalësh mund të jetë autentik, i treves tonë dhe unik, në përmbajtjen e tij. Sipas tij, gjëma që ndodhi, të jetë e fundit e të mos përsëritet më, në atë prag; se vdekja është e natyrshme, por jo një fatalitet. Jeta është e pandalshme dhe e larmishme, me të njohura e me të papriturat e saj.
Fjalët :”Qyç e liga”, më shumë se një ngushëllim, shpreh një urim, një dëshirë të mirë të atij që e artikulon. Sipas tij, tash e mbrapa, në këtë familje të mos ndodhte asgjë e ngjashme, e keqe, e ligë dhe e padëshiruar. Fjalët”Qyç e liga” duan të thonë: e keqja u burgostë, u qyçtë e mos daltë kurrë, nga ngujimi dhe kjo familje e më gjerë të mos kenë kurrë fatkeqësi, por mirësi e begati.Ky togfjalësh ishte i pranuar e i dëshiruar nga të gjithë, ndaj askush prej të ardhurve nuk mërzitej edhe pse mund ta dëgjonte atë disa herë brenda një darke. Të ardhurit, për ti dhënë kurajo” të helmuarit” që në rastin konkret është i zoti i shtëpisë. në forma të ndryshme, sejcili sipas aftësive dhe mënyrës së vet të të treguarit, mbasi uleshin e ngushëllonin të zotin e shtëpisë, përsëritnin slloganin: “ Ia dha drurit; e çau; Ia dha gurit , u shkërmoq; Ia dha njeriut, ai e duroi”. Ky sllogan, i cili përsëritej, thuajse nga çdo njeri që ulej në odë, i kujtonte fatkeqit të mblidhte trutë e kokës e të bënte durim, se është njeri e njeriu është i duruar. Njëherazi, me këto fjalë i thuhej atij se kjo që ndodhi në shtëpinë tënde,ka ndhodhur dhe gjetiu e ja tek jemi, e përballuam, ndaj dhe ti bëj kurajë e mos mendo vetëm të keqen që kaloi e mos ardhtë më. Biseda në odë rrok tema të ndryshme. Dikush evokon jetën e të ndjerit duke e vënë theksin tek bëmat e tij ; një i dytë kujton njohjen apo punët që kanë bërë së bashku, një i tretë evokon vlerat morale të atij që është ndarë nga jeta etj.Një njeri, i cili, jetonte në një fshat apo trevë tjetër e nuk i dinte mirë veçoritë e jetës e të veprimtarive të kalivaçasve, kur dëgjonte bisedat që bëheshin në odë, disa nga të cilat nuk kishin lidhje me ndodhinë e përzishme, mund ti lindte mendimi: “ hane Shan; hane Bagdat”dmth: ç,hall ka rënë mbi kokë të zoti t të shtëpisë e çfarë biseda pa lidhje bëjnë këta”? kështu është vetëm dukja, se në fakt është ndryshe.Ata fshatarë, të thjeshtë, me pak shkollë apo të pa shkolluar fare, në jetën e tyre mund të mos e kishin dëgjuar fjalën psikologji, por, në praktikë e aplikonin për bukuri.Fakti që mblidheshin në atë vatër shumë ditë me radhe kishte një domethënie të madhe.Të zotit të shtëpisë i kishte ndodhur një fatkeqësi e rëndë; atij i kishte ikur nga vatra një njeri i dashur, por kur e shikonte vatrën plot me njerëz të mirë e të dashur, ndihej ngrohtë, i ngushëlluar e i inkurajuar dhe hidhërimin që kishte në shpirt e kalonte më lehtë, siç thonë në Kalivaç, e hidhte me shokë e miq të shtëpisë, me njerëz të cilët i donte dhe e donin.
Banorët e Kalivaçit këtë të vërtetë e kanë fiksuar në shprehjen e artë: “ kur njeriu është në hall, (lexo kur i ka vdakur dikush), i mban sytë nga dera”. Kjo do të thotë se” i helmuari”, i kërkon njerëzit, i do ata që ti shkojnë në shtëpi e pret prej tyre një fjalë të mirë. Prania dhe fjala e mençur e njerëzve të dashur, bën vend tek fatkeqi, e ngushëllon dhe e qetëson atë, bën që ai ta hedhë vështrimin nga e ardhmja; pa e harruar atë që i ndodhi e njeriun që i iku.Njëherazi të pranishmit e sigurojnë të zotin e shtëpisë se ata do ta ndihmojnë atë dhe familjen e tij në punët e ndryshme të bujqësisë, për ruajtjen e bagëtive , kur është rasti, për të bërë pazarin e për të bluar miellin etj, duke marrë zotime konkrete.
Të ardhurit mund të jenë gjitonë, të afërm, miq e shokë të cilët i kanë shtëpitë në mëhallë, në fshat apo dhe në në fshatra të largët. Ata qëndronin në shtëpinë ku kishte ndodhur vakija si rregull deri në mesnatë. Kësisoj ata duhet të hanin darkë. Darka sherbehej 4o ditë radhazi. Por kjo gjë përbënte një barrë jo të lehtë për familjen fatkeqe.Fshatarët e Kalivaçit edhe për këtë çështje kishin gjetur një zgjidhje origjinale.Çdo familje, gjitone, në mëhallë apo në fshat e cila kishte dëshirë e mundësi përgatiste një amë tepër vakte, darka të cilat i bisedonte me të zotin e shtëpisë, për të përcaktuar radhën që duhej ndjekur.Bujari, ai që merrte përsipër të shërbente darkën, përgatiste aq racione sa ishte numëri i të ardhurve, duke parashikuar dhe disa racione rezerve. Kjo ishte e domosdoshme për arsye se numëri i të ardhurve ishte i ndryshëm e i ndryshueshëm.Darka përgatitej gjatë ditës e shërbehej në shtëpinë ku kishte ndodhur gjëma,kur të binin dakort ata që do të darkonin.Ushqimet që shërbeheshin në refene ishin si ato të drekës mortore. Zakonisht shërbehej mish jani ose tasqebap,byrek, qofte,pilaf, makaronë “ rishte” dhe ndonjë ëmbëlsirë,revani ose paluze.Mishi, sipas traditës të trevës, në këto raste serviret izier, jo si në dasma, ku serviret i pjekur në hell.
Familja e bujarit ( atij që kish përgatitur refenenë) i sillte harxhet, bukën dhe gjellët me enët e saj, në odën ku idshin grumbulluar njerëzit, kur ishte ngrysur dhe i merrte ato përsëri ,pas shërbimit të darkës së refenesë.Darka zakonisht shërbehej e ngrohtë.Qasej për të ngrënë ai që kishte dëshirë.Ata që do të hanin darkë, uleshin në sofër, njëri pranë tjetrit, duke e futur njerën këmbë të përthyer, brenda sufrasë dhe tjetrën e mbanin jashtë, të shtrirë. Në një sufër mund të uleshin rreth 12 njerëz, të rritur. Para se të futnin në gojë kafshitën e parë, të pranishmit bënin urim të dyfishtë. Bujarit i thoshin: ” Për të mirë e në gëzime ta shpërbl eftë i zoti i shtëpisë”; të zotit të shtëpisë i uronin:”për të mira e në gëzime të ardhshim.”Mbasi mbaronte darka, të ardhurit, mbasi uleshin në vendin e tyre të mëparshëm, shkëmbenin nga një cigare dhe çoheshin e dilnin nga oda duke përshendetur të zotin e shtëpisë dhe të pranishmit me fjalët:” Për të mira e në gëzime u mbledhshim”. Ata që mbeteshin në odë përgjigjeshin me një zë:”Të lumtë goja”!Për shpërndarjen e njerezve e për prishjen e tubimit të refenesë nuk ka patur ndonjë rregull të caktuar, por as spontaneitetit nuk i lihej kjo punë e shpërndarja nuk bëhej në kaos. Ndonjëri mund të ngrihej e të ikte para kohe, me lejen e të ardhurve.Sipas një rregulli të pashkruar, më parë çoheshin e iknin ata që i kishin shtëpitë më larg. Në rastet kur nuk do të flinin në shtëpinë pritëse . Pastaj çoheshin ata që ishin në raporte më të largët me të zotin e shëpisë.Kur çohej e dilte nga oda njeriu që ishte i ulur në qoshen djathtë, darka e refenesë konsiderohej e përfunduar.Kështu njerëzit e mbledhur në darkën e refenesë shpërndaheshin nëpër shtëpitë e tyre; bujari merrte me vete dhe enët e gatimit.
Refeneja ka qenë një veprimtari bamirëse mbresëlënëse , e cila ka lënë gjurmë në kujtesën e njerëzve te fshatit tonë me tradita të shëndosha humane.
Kjo që përshkrova, më lart, nuk ishte e vetmja formë refenesë. Në disa raste, ndodhte që një fshatar, për shkaqe të ndryshme ishte i detyruar të therte një viç, ka apo një lopë. Gjedhi, kishte shumë kilogramë mish e atë nuk mund ta konsumonte, i vetëm, fshatari. Amajetet ftohëse, në atë kohë nuk njiheshin dhe pastërmaja, si formë konservimi , nuk ishte në profesionin e cilitdo. Për ti ardhur në ndihmë bashkëfshatairt, të afërmit , madje dhe njerëz që nuk kishin të bëënin fare me atë që theri viçin, caktonin një njeri për të bërë copëtimin dhe peshimin e mishit të therur. Ç do fshatar , me vullnet të lirë , kërkonte sasinë r kilogrsmëve dhe i paguante paratë të zotit të gjësë të gjallë. Kësisoj , kalivaçasit i gjendeshin pranë bashkëfshatarit të tyre, në ditën e hallit: kur ai kish therur kaun e parmëndës ose lopën e hirrës. Në kohët e sotme, ky veprim mund të duket paradoksal , por në atë situatë, ka qenë shprehje tipike e solidaritetit mes njerëzve.
Tiranë, më 24 nëntor 2011, shkroi Niazi Nelaj