Banorët e Kalivaçit të Tepelenës janë njerëz me karakter të fortë, pak të ashpër, por brenda shpirtit të tyre gjallojnë humanizmi dhe bamirësia. Ndoshta kemi të bëjmë me një rast të rrallë, kur, brenda të njëjtit shpirt i ndeshim të dy ekstremet. Këtë e kemi dhuratë nga të parët tanë e na është përcjellë nga kohët e lashta. Edhe në këtë dukuri kemi të bëjmë me tipare të qënësishme të banorëve të trevës. Këto dhunti, lipset ti njohim, pa i nënçmuar e pa i përçmuar na duhet ti ruajmë e ti kultivojmë sa të jetë e mundur, edhe në kushtet e reja që po përjetojmë, madje edhe në të ardhmen, të cilën nuk e parashikojmë dot, si do të jetë. E them këtë, i shtyrë nga vrojtimet e kohëve të fundit, kur disa vlera, si këto, po zbehen e të tjera dukuri po u zenë vendin, me mospërfillje ndaj të parave.Nuk mendoj se kemi të bëjmë me një nostalgji e nuk bëhet fjalë për moshën e njërit e të tjetrit. Vija e sjelljes e kalivaçasve, nuk është rastësi por një vijë sjellje konstante, e qendrueshme dhe vitale. Lëkundje edhe mund të ketë, por, ato lipset të jenë rreth një boshti; jo kuturu. Bamirësia, si dukuri pozitive, buron së brendshmi e nuk është e imponuar . Ajo ka të bëjë me shumë faktorë: natyralë, fizikë, ekonomikë e psikologjikë të kalivaçasve.Nuk është pa kuptim një thënie e vjetër se:” Po fitove zemrën e një kalivaçasi, ke fituar “ botën, të tërë”. Por kjo nuk është aq e lehtë.
Nuk bëhet fjalë për një rast, të vetëm, apo per disa shfaqje sporadike, por për një dukuri masive, e cila ka të bëjë me natyrën e ashpër dhe njëkohësiht të mëndafshtë të banorëve të trevës. Bamirës, të njohur e të kamur, ka patur e ka në fshatin tonë, por në rastet që do t’u përcjell kemi rastin të shpalosim një dukuri masive.
Më poshtë, do të përpiqem të rendis disa shfaqje konkrete të bamirësisë siç ato na paraqiten në praktikë. Theksoj se ato nuk janë pronë vetëm e fshatit tonë por kanë gjetur praktikim në të gjithë trevën përqark. Rastet që do tju rrëfej, janë të përjetuara, e nuk janë të stisura.
Refeneja
Në praktikë e kemi ndeshur në dy forma: Rasti i parë lidhet me ritet postmortore, kurse i dyti ka të bëjë me ndihmesën e banorëve vendas, për një familje, e cila ka pësuar një dëm ekonomik.
Eshtë e njohur ngarkesa e madhe psikologjike, dhe ajo ekonomike që përjeton kryefamiljari dhe të tijët, kur ndahet nga jeta një njeri i tyre i zemrës. Ritet mortore dhe ato pasmortore, kanë qenë të ngarkuara, së tepërmi me ndjesi negative. Deri sa kalonin shtatë ditët nga përcjellja e të ndjerit ( të ndjerës), kryefamiljari, krahas dhimbjes, përballonte dhe shpenzimet. Ku ta kishte mendjen e kujt ti përkushtohej, më parë, i gjori njeri? Bijat,miqësia, fisi e mjaft dashamirë të familjes, “ dergjeshin”, në shtëpinë ku kishte ngjarë fatkeqësia, me ditë e me javë të tëra. Qëllimi i tyre ishte i mirë: Ato synonin lehtësimin, sadopak gjendjen shpirtërore të rrënuar të atyre që kishin pësuar fatkeqësi. Të paktën thonin një fjalë të mirë, për të ngjallur kurajo e optimizëm, nisur nga fakti se dhimbja është diçka e vetjake dhe sejcili e përjeton atë, sipas mënyrës së vet. Në Kalivaç e gjetkë, në raste të tillë, kanë thënë e thonë se një fjalë e mirë, e thënë në kohën e duhur, lehtëson e shëron. Zor se mund të ketë njeri që të mos ta ketë përjetuar një situatë të tillë.
Po çfarë përfaqëson, Refeneja dhe si merrte jetë ajo?
Njerëzit dashamirë të familjes fatkeqe, qëndronin në shtëpinë ku kishte ndodhur “ gjëma”, deri sa të kalonin të dyzetat. Vinin njerëz nga fisi, nga mëhalla dhe miq e dashamirë të tjerë që kishin akses. Ata vinin zakonisht mbasditeve dhe qendronin aty deri në mesnatë, madje dhe më gjatë. Ata që i zinte darka aty e që nuk mund të shkonin për të darkuar në shtëpinë e tyre, kryesisht për arsye të distancës, e hanin darkën në shtëpinë e fatkeqit. Kjo ishte barrë e rëndë ekonomike, me rrjedhoja negative, për ekonominë familjare të atij që kishte patur fatkeqësinë. Këtë barrë familjes në fatkeqësi ia lehtësonin disi, njerëzit e fisit dhe mëhallalinjtë. Nuk kishte ndonjë detyrim të ligjëruar, për ta bërë këtë; çdo gjë ndodhte spontaneisht. Çdo familje dashamirëse, në shtëpinë dhe me shpenzimet e saj, përgatiste një darkë, falas, për ata që do të kalonin paranatën në shtëpinë ku kishte ndodhur vakia. Në kohën kur haej zakonisht darka, pjesëtarë të familjes bamirëse, me enët e tyre, servirnin darkën e refenesë. Shtrohej sufraja dhe në të qaseshin, për të ngrënë ata që nuk mund të shkonin në shtëpinë e tyre. Numëri i njerëzve që do të uleshin në sufra, ishte variabël. Ai i nënshtrohej konsultës, mes të zotit të shtëpisë dhe bamirësit. Ky, i fundit llogariste dhe disa racione rezervë.
Kishte një rregull, natyrisht të pashkruar i cili zbatohej, detyrimisht nga i zoti i shtëpisë. Ai duhet të bënte paraqitjen e bamirësisë, me fjalët: “ Darkën e ka përgatitur “X” familje, si bamirësi”. Pjesëmarrësit e dinin këtë dhe, para se të nisnin të hanin, uronin: “ Për të mira, të vijmë e për gëzime tja shpërblesh bamirësit”! Pas konsumimit të darkës pjesëmarrësit në atë eveniment uleshin në vendin që u kishte caktuar i zoti i shtëpisë dhe biseda vijonte, me tema nga më të ndryshmet. Njëri thosh një fjalë të mirë; tjetri sillte në vemendjen e pjesëmarrësve një kujtim nga jeta e të ndjerit ( të ndjerës) ose dëftoheshin bëma e ndodhi të vërteta etj. Kësisoj, atij që ndjente në shpirt hidhërimin, sikur ia spostonin vemendjen nga ajo që kishte ngjarë dhe e futnin atë në vorbullën e jetës të komunitetit.
Për t’u theksuar, ndoshta është një çast solemn: ardhja e pelegrinëve ( pjesëmarrësve) në netët e ngushëllimit. Çdo njeri që hynte në derë e ulej në vendin e caktuar, para se të ngushëllonte atë që ishte i “ helmuar”, thoshte një frazë, të cilën, të gjithë e dinin përmendësh dhe e përsëritnin në çdo rast: “ Ia dha gurit- guri u shkoq; ia dha drurit- druri u ça; ia dha njeriut- njeriu e duroi”! Është fjala për dhimbjen që shkakton morti. Këtë slogan, pjesëmarrësit e dëgjonin, për të disatën herë e nuk mërziteshin fare. Me këto fjalë, dashamirësit i bënin thirrje të hidhëruarit, të mblidhte mëndjen e të bënte durim. Për ti dhënë krahë bisedës, njëri nga të ardhurit thosh: “ Ka dhe më keq se kjo”! Ai sillte në vemendje një rast, të cilin e kishte dëgjuar nga njerëz seriozë e të besueshëm, se, në “ X” fshat, një njeriu ( përmendte dhe ndonjë emër), i kishte vdekur djali i vetëm dhe ai ishte hidhëruar aq shumë, sa i kishte ikur mendja. E keqja më e madhe ishte se me të tallej gjithë fshati. Këto thënie, gjithsesi e bënin efektin pozitiv.
Darka e refenesë, e gatuar me të gjithë asortimentet, sipas traditës me (çorbë, pilafose makarona, mish me jahni,byrek dhe ëmbëlsirë) u servirej të ardhurve, në një kohë të përshtatshme, me enët dhe me shërbimin e bamirësit. Në mes të odës ( përdhesës vendosej sufraja, ku afroheshin për të ngrënë, ata që kishin dëshirë. Të largëtit, si distancë e si shkallë lidhjesh me të zotin e shtëpisë, kishin përparësi. Ata që uleshin në sufra, para se të futnin në gojë lugën e parë, ishin të detyruar të thoshin: ” I mërguari qoftë i xhenetit, në këtë derë , ardhshim për të mirë e në gëzime”! I zoti i shtëpisë, ishte i detyruar të përgjigjej: “ Ua shpërblefsha për të mira e në gëzime”!
Pas konsumimit të darkës refene, enët grumbulloheshin nga ata që shërbenin dhe dërgoheshin në familjen e bamirësit, së bashku me tepricat. Ai që kishte përjetuar një fatkeqësi ishte i predispozuar të regjistronte ata që i ishin “ndodhur” pranë, në fatkeqësi dhe që kishin kontribuar nëpërmjet refenesë. Kjo bëhej, në mënyrë që i zoti i shtëpisë ku kishte ngjarë fatkeqësia ta dinte kujt i detyrohej, për raste të ngjashme.
Në Kalivaç, në vite ka funksionuar dhe një lloj tjetër refeneje. Një banori të fshatit, aksidentalisht i ishte dëmtuar një ka, lopë apo një kafshë tjetër prodhuese, mishi i së cilës mund të konsumohej. Nuk bëhej fjalë për kafshë që kishin ngordhur, por për ato që kishindalë jashtë funksionit e që duheshin therur. Një familje bujqësore e asaj kohe, nuk mund ta konsumonte mishin e një lope, mbasi dhe baza frigoriferike e ftohjes, në atë kohë thuajse nuk njihej. Që të mos prishej mishi, të afërm ose bashkëfshatarë të të dëmtuarit , ofronoin ndihmën e tyre. Ata blinin mish, sipas mundësive dhe nevojave të familjes së tyre.
Dikush paguante me para në dorë ( kesh); një i dytë hynte në tratativa për likujdimin e detyrimit , në natyrë , kurse më fukakai, ai që nuk likujdonte dot aty për aty,e blinye mishin “ me listë”. Dobia e kësaj marrëdhënie dashamirësie ishte lehtësimi i gjendjes ekonomike të familjes që kishte pësuar dëmin. Në raste të tjerë, refeneja shërbente për të konsumuar mishin e bagëtive që duhej të skartoheshin, mbasi kishin dalë jashtë funksionit prodhues ( ishin të vjetra, kishin mbetur shterpa apo kishin ndonjë mangësi fizike ose “ huq”, etj.
Argatëria
Nuk bëhet fjalë për argatërinë, në kuptimin klasik të kësaj fjale, e cila ka të bëjë me skllavërinë me mëditje, por me diçka, krejt tjetër. Argatëria, vërtet është punë pa pagesë por është punë vullnetare dhe në thelb të saj qëmdron bamirësia, që buron nga thellësia e shpirtit të njeriut dhe kryhet me vullnet të plotë. Nuk do të rrekem për të spjeguar origjinën dhe komutacionin e fjalës argatëri. Ajo na ka ardhur nga të parët tanë dhe është përdorur, gjithmonë në kuptimin e mirë të saj. Si formë e shoqërizimit të punës, pa pagesë, ajo ka patur, gjithnjë si qëllim të mirëfilltë lehtësimin e nevojtarit. Rastet kur dilte në skenë argatëria kanë qenë nga më të ndryshmet; më të shpeshta ishin:
- Kur shihej gruri ( të lashtat).
Pronari e kishte korrur grurin, e kishte bërë demekë dhe e kishte transportuar pranë lëmit ku e kishte stivosur, në pritje të shirjes së tij. Në të shumtën e herës, gruri i korrur mund të shihej e të manipulohej brenda ditës, i sistemuar në një lëmë të vetëm dhe, për ta realizuar këtë, në pamundësi për ta kryer i vetëm punën, thërriste në ndihmë, të afërm, mëhallalinj e më të largët. Pronari i mallit, siguronte lëndën e parë, demekët e të lashtave;lëmin,kalinlëmit, të cilin e merrte me qera ose ia jepte, pa shpërblim ndonjëri nga miqtë e tij bamirës.
Një ditë më parë, pronari njoftonte njerëzit që do të merrnin pjesë në shirjen e grurit apo të lashtave të tjera. Të thirrurit në shirjen e të lashtave, herët në mëngjes, me vegla në dorë ( cfurqe, lopata etj), paraqiteshin në vendin e punës, të cilin e njihnin mirë. Në këtë mënyrë, bashkimi i punës i jepte shirjes karakterin e një “ aksioni” ku puna nuk paguhej, as në të holla; as në natyrë. Nuk besoj se bëj gabim, kur të thirrurit për ndihmë i quaj “vullnetarë”. Po çfarë proçese pune u ishin rezervuar vullnetarëve tanë?
Ata, futeshin në lëmë dhe ngisnin kalin, duke e goditur herë pas here me një shufër lofate ose të ndonjë druri tjetër, me qëllim që kafsha të ngiste vrapin. Ishte në sferën e detyrave të tyre kthimi i grurit ( të lashtave), në proçesin e shirjes. Mbasi bereqeti ishte shirë dhe kokrrat ishin ndarë nga kalliri, “ vullnetarët”, me anën e lopatave prej druri ( kompensato) bënin hedhjen në veri, të të lashtave . Prandaj lëmi ndërtohej në një vend të elspozuar nga Veriu dhe përpara tij ( në anën e Veriut, nuk duhet të kishte pengesa). Gruri ( të lashtat) , të veçuar nga kashta grumbullohej në lëmë, pirg, në një cep kurse kashta veçohej në pirgje të mëdhenj në një anë. Ata që ishin specialistë për ngritjen e mullarëve, ngrinin hipi, me kashtë. Dy proçese paguheshin, në argatërinë e lëmit: Kali dhe ai që ngrinte mullarin. Kuptohet, në ata kushte, pagesa ishte mjerane. Pronari i kalit shpërblehej në natyrë me një karroqe ( masë që nxinte rreth 10 kg.), për një sasi demekësh, kurse ai që ngrinte hipinë, mjaftohej me drekën dhe një ranxhatë raki koçimareje.
Mëhalla jonë ( Ahmetajt), në vitet ’50 të shekullit të njëzetë ishte më e madhe nga simotrat. Ajo numëronte rreth 23 familje bujqësore. Argatë, për shirjen e grurit vinin, si rregull, jo më tepër se 10 burra. Gratë, si rregull, nuk merrnin pjesë në këtë lloj argatërie. Ndarja e punës, në atë kohë, u hiqte grave të drejtën të merrnin pjesë në këtë proçes të vështirë.
Pas përfundimit të shirjes, amvisa dhe fëmijët e rritur të familjes, sillnin në lëmë drekën. Dreka emërtohej: “ Dreka e lëmit”. Ajo mund të servirej në mesditë, kur thyhej dita dhe, sidomos kur ishin përfunduar proçeset e punës. Zakonisht “ dreka e lëmit” shtrohej, në shesh, mbi një mbulesë prej bezeje. Gjellët i servirte e zonja e shtëpisë ose njëri nga fëmijët e rritur të saj. Në menynë e “ drekës së lëmit” ishin domosdoshmërisht të pranishme: Çyreku ( bukë gruri e zënë me brumë dhe e pjekur në saç, ose në furrë). Mielli, nga i cili përgatitej çyreku, si dhe të gjitha ushqimet që servireshin në atë vakt, ishin të pastra nga kimikatet dhe hormonet që janë në përdorim. Ky fakt ia shtonte shijën dhe vlerat “ drekës së lëmit”. Amvisa e priste bukën në copa, që në shtëpi dhe aty, i vendoste mbi mbulesë, në formë rrethi( imitonte sufranë), duke mbajtur rezervën e nevojshme, në një tepsi.
Gjella e parë që shtrohen në lëmë ishte çorba, e përgatitur si supë, por më viskoze dhe e “ prerë” me gjalpë të skuqur, në “ grykën e tasit. Pas çorbës të shijëshme i vinte radha gjellës tradicionale të “drekës së lëmit”, yshmerit. Ai përgatitej nga e zonja e shtëpisë ose nga një grua, të cilës “i ecnin” petët. Tëholleshin shumë petë ( 30-40) të cilat shtroheshin në një tepsi të thellë dhe veçoheshin nga njëra- tjetra me anën e gjalpit, i cili, i shkrirë, hidhej me nje lugë. Yshmeri vihej mbi mbulesë, i paprerë. “ Vullnetarët” e shkëputnin atë, copa-copa dhe e konsumonin. Pas Yshmerit, “ dreka e lëmit”, nuk mund të konceptohej si e tillë, pa një zog, stine, të gatuar me rosnica. Gjellë më të shijëshme nuk mund të egzistonte aso kohe. Amvisa të njohura ishin bërë specialiste të këtij lloj gatimi dhe ishin të kërkuara në “ tregun” e kulinarisë të fshatit tonë. “ Vullnetarët “ nuk synonin të rrëmbenin thelat e zogut, të cilat ishin të pakta ( rreth 14), por kënaqeshin me shijimin e atij gatimi mbresëlënës. “Drekën e lëmit” e mbyllte një ëmbëlsirë, e cila, në rastin më të mirë ishte paluze (një tip ëmbëlsire e përgatitur me niseshte dhe e përzier, fort, me gjalpë e me sheqer). Para se të ngriheshin nga “ sufraja”, pjesëmarrësit në “drekën e lëmit”, për të “ shplarë” ato që kishin ngrënë, shijonin dhe kosin. Mbasi ishin ulur ( qasur) në “ sufra”, pjesëmarrësit në shirjen e të lashtave, thyenin një copë bukë, merrnin lugën në dorë dhe uronin pronarin: “ Gëzuar bukën e re”! Pronari përgjigjej: “ Ua shpërblefsha në të tillë raste”!
Argatët vinin në lëmë, me veglat e punës, në dorë. Si vegla pune mund të ishin: Lopatat, të mëdha, prej druri ( kompensatë); cfurqe, me dhëmbë prej druri ose metalikë dhe ndonjë shufër, të hollë, lofate, konopice etj, për të “ ngarë “ kalin. Pas përfundimit të proçeseve të punës, mbasdite, njerëzit që morën pjesë në këtë “ aksion” shpërndaheshin në punët e tyre. Vlerat e “ aksionit” për shirjen e të lashtave, ishin shumëdimensionëshe. Para së gjithash, ato i shërbenin shoqërizimit të punës dhe rritjes së efektivitetit të saj. Shirja e të lashtave niste dhe përfundonte ,brenda së njëjtës ditë. Vëllimet e punës, në një kohë kur punimet e stinës, në bujqësi ishin në kohën e “ pikut”, nuk mund të përballoheshin, nga një familje e vetme. Nuk ishte vetëm kjo; puna nuk paguhej dhe njerëzit që merrnin pjesë në të njiheshin e afroheshin më mirë me njëri-tjetrin. Pavarësisht këtyre, bamirësia që shfaqej në shirjen e të lashtave, merrte karakter stafete, gjë që ia shtonte e i bënte të vazhdueshme vlerat e veprimtarisë prodhuese të familjes bujqësore kalivaçase
- Prashitja e të vonave.
Kur bimët prashitëse ishin rritur deri në lartësinë rreth 30-40 cm dhe ishin bërë për t’u prashitur, punët e stinës ishin në kulmin e tyre. Për të përballuar vëllimin e madh të punëve, pronari, “ hidhte argatë”, duke thirrur për ndihmë njerëzit e fisit, mëhallalinjtë, miqtë e shokët e tij, të fshatrave fqinjë. Misri, si kulturë prashitëse pranverore, mund ti nënshtrohej proçesit të prashitjes, disa herë, në vartësi të kushteve të arës dhe mundësive të pronarit. Në rrëfimin që vijon, do të behet fjalë për prashitjen e parë. Ajo, tradicionalisht, në Kalivaç, kryhet në fund të muajit maj e në të hyrë të qershorit, në vartësi nga zhvillimi i bimëve.
Prashitja e bimëve të arave, në ata vite kryhej vetëm me krahë. Mjetet e mekanizuara, në atë kohë çmoheshin si “ luks” e përdoreshin mjaft rrallë. Për shkak se ishin në proçes emergjent, punët e ditës në të lashtat, prashitja e misrit duhej kryer shpejt, mundësisht brenda një dite, gjë që pronari, i vetëm, nuk e përballonte dot. Dobia e prashitjes, është e njohur, për lexuesin, por,një përsëritje e thjeshtë, mendoj se do të qe me dobi. Nëpërmjet prashitjes ruhet vlaga e arës. Kjo sigurohet, nëpërmjet prerjes të tubove kapilarë të tokës, të cilët realizojnë avullimin. Duke prashitur misrin, “vullnetari” pastron, me shatë barërat e këqija të cilat i marrin ushqimin bimës.
Të paktën, një ditë më parë njoftoheshin ata që mendohej se do të merrnin pjesë në aksion. Njoftimin e bënte pronari, nëpërmjet të tijëve, duke i bërë me dije, ata që ishin të mundshëm për tu thirrur se:” Ditën e shtunë, “X” do të hedhë argat, për të prashitur misrin në arën “ Xina”, në rrëzë të kodrës së Dokes”. Ditën e “aksionit”, në mëngjes, “ vullnetarët”, paraqiteshin në parcelë, me shata në krah. Pronari i misrit, hidhte shatin e parë dhe bënte mirëseardhjen e të ftuarve, me fjalët: “ Mirësekeni ardhur e ua paça hua”! Pas tij, argatët kapnin nga një rrjesht me misër dhe, duke ngulur shatin, uronin: “ U bëftë edhe në gur”!
Niste puna, me vrullin e mëngjesit. Argatët kujdeseshin që asnjeri të mos shkëputej nga shokët, përpara dhe që puna të kryhej me cilësi. Kur bënin pushim, nën një hije, pronari u ofronte duhan, nga kutia e tij duhanpirësve dhe kujdesej që, nën hije të mos mungonte uji i pijshëm. Në kohën e pushimit, nën hije zjente biseda, e orientuar vetiu nga telashet e punëve të ditës. Tema të pëlqyera ishin: Gjendja shëndetësore e familjarëve, si kishin dalë bagëtitë, nga dimri dhe prodhimtaria e tyre, njoftimet nga djemtë ushtarë, nga ata që ishin në shkollë ose të larguar nga fshati etj. Ky ishte një lloj informacioni i ndërsjelltë, mes njerëzve që ishin në lidhje me njëri-tjetrin.
Në vaktin e drekës, kur dielli ishte në Zenith, “ vullnetarëve” u servirej dreka. Sipas taditës së lëmit, edhe këtu, gjellët tradicionale ishin: Çorba, pilafi apo makaronat, qoftet, të përgatitura me hudhëra e me kos, një ëmbëlsirë e më në fund, një tas me kos. Raki, në sofër si dhe në “ drekën e lëmit” nuk shtrohej. Në buzëmbrëmje, mbasi kishin arritur qëllimin për të cilin ishin thirrur, argatët, me shata në krah, shpërndaheshin nëpë shtëpitë e tyre. Pronari i përcillte, me mirësjellje, me premtimin se do tu gjindej , kur të kishin nevojë. Ky “rit” kalonte në formë stafete, tek familjet e thera bujqësore, të cilat kishin mbjellë të vona e, me forcat e familjes nuk i pëballonin dot punimet. Prashitja me argatë nuk kufizohej vetëm tek misri, por zbatohej he per prashitjen e duhanit, të leguminozeve dhe bimëve të tjera prashitëse.
- Kur “hidheshin” drutë e dasmës.
Ishte veprimtaria e parë kolektive, me të cilën çelej dasma. Kështu ishte: dasma niste me nxjerrjen e druve të zjarrit e përfundonte me darkën e kamerierëve. Drutë e zjarrit, për faktin se zjarri qëndronte një javë i ndezur, stivoseshin në avllinë e shtëpisë ku bëhej dasma. Për ti prerë, në pyll e për ti prurë në avllinë e tij, të zotit të shtëpisë, mundet ti duhej një muaj punë. Për ta shkurtuar këtë kohë, ai thërriste për ndihmë njerëz të fisit, mëhallalinj dhe të tjerë, më të largët, nga rrethi shoqëror e miqësor i tij. Vendi ku do të priteshin drutë dhe lloji i druve, ishin të përcaktuara. Edhe njoftimi i njerëzve bëhej, të paktën një ditë më parë. Kështu, u jepej pjesëmarrësve mundësia të bënin ndonjë planifikim të ditëve të punës.
Drutë e zjarrit priteshin në ato vende, të cilat ishin të ekspozuara nga Jugu, ku drurët ishin nën rrezet e diellit, në pjesën më të madhe të ditës. Kjo përzgjedhje kishte të bënte me faktin se drutë e prera në këto vende, digjeshin më lehtë e çlironin fuqi kalorifike më të lartë. Në Kalivaç, druri i lisit ka qenë në pakicë, ai i ullirit ishte i ndaluar të pritej, prandaj, drutë e zjarrit, në përgjithësi e ato të dasmës, në veçanti, ishin koçimare, përrall, mërete etj. Vendet ku tradicionalisht priteshin drutë e zjarrit, në mëhallët e Pusit, kanë qenë: Grykat; Koçimarja; Dokja; Shkoza e Rrahut; Kullustrat ; Përroi i Dardhëve; Kurrizi i Ziles etj. Banorët e mëhallës Hysodosaj, prisnin dru dhe nga Shkëmbi, në të dyja faqet e Përroit të Zelenicës etj. Rrapishtet, Konopicat dhe drutë që rriteshin në Hije ose në Korijen e Përroit të Gomares ( poshtë Shesheve), nuk ishin të preferuara. Drurët prej xine, gjithashtu. Në dasmat e kalivaçasve, mishi i pjekur në hell, qëndron në krye të listëmenysë. pjekja e tij kërkon shumë prush dhe flakë, njëkohësisht, pa e përcëlluar. Ai që piqte mishin në hell, kërkonte dru koçimare mbasi ato çlirojnë më tepër prush dhe fuqi kalorifike.
Argatët, të cilët kishin marrë ftesë një ditë më parë, në ditën e “ hedhjes “ të druve të dasmës, herët në mëngjes, grumbulloheshin, sipas dëshirës, në pyllin ku do të priteshin drutë. Ata kishin me vete kafshën e dorës, ( kalë, pelë, sidomos gomerë), të pajisur me samar e me litarë dhe sëpatën ose kosorin, në dorë. Dasmën e çelte i zoti i shtëpisë, i cili, atë mëngjez, dilte në avlli e qëllonte me një armë zjarri, tri herë. Ata që dëgjonin krismën e armës dhe e njihnin si sinjal të fillimit të dasmës, uronin:” “Me trashëgime”! Të tjerë, që kishin pranë armë zjarri, i përgjigjeshin sinjalit, me të shtëna, numëri i të cilave ishte variabil. Druvarët, kur shkonin në “ aksionin” e prerjes të druve të zjarrit, nuk harronin të merrnin me vete një botile me raki, të cilën e konsumonin, atë ditë, së bashku me shokët që kishin pranë.
Gjatë kohës kur priteshin drutë, në pyll, një kalimtar i rastit, nuk dëgjonte vetëm kërcitjen e sëpatës por dhe jehonën e këngës labçe e cila gjëmonte, nën interpretimin e “ bilbilave “ të Kalivaçit. “Vullnetarët” që prisnin dru, ndaheshin sipas dëshirës, në grupe të vegjël. Gjoja rastësisht, në grup, grumbulloheshin ata që kishin zë të bukur e me timbër të fortë. Prandaj kënga, disave u shkonte “gjym”. Duke kënduar në formë “ stafetë”, në fakt zhvillohej një lloj gare, mes grupeve, të cilët përfaqësonin, më së paku fisin të cilit i përkisnin. Duke kënduar në pyll, sipas qejfit, burrat, në fakt, “ “akordonin” kordat e zërit, për të qenë i ngrohur, gjatë gjithë javës kur do të ndodhej në dasmë.
Pas prerjes të druve, “ vullnetarët”, me mjetet e tyre, i transportonin ato, në avllinë e të zotit të shtëpisë. Aty, disa djem të shkathët bënin stivosjen e druve, në mënyrë të atillë që ata që i shërbenin zjarrit, ta kishin sa më të lehtë marrjen e tyre. Në mbrëmje, së bashku me burrat “druvarë”, në dasmë shkonin dhe gratë; nga një për çdo familje. Ato nuk mund të shkonin në dasmë, me duart bosh. Gratë çonin, si dhuratë për dasmën një pjatë me petulla; një tabaka me llokume etj. të cilat i konsumonin po vetë. Burrat merrnin me vete nga një shishe me raki, të bërë vetë ose të blerë, e cila i pëlqente. Ai e pinte rakinë vetë ose me miqtë e tij që i ndodheshin pranë. I zoti i shtëpisë, në darkën e druve, nuk shtronte raki e nuk servirte meze. Burrat dhe gratë, të thirrura apo të ardhur me iniciativë, në oda të veçanta nga njëri-tjetri, këndonin e vallëzonin atë natë, deri në mesnatë e më vonë. Ata, me pjesëmarrjen dhe me gëzimin që shfaqnin, në fakt i bënin qejfin të zotit të dasmës.
- Korrja e grurit.
Në ndryshim nga punët e tjera, argatët që thirreshin për të korrur grurin ishin të përzierë; burra dhe gra. Nuk ishte e nevojshme të punohej në parcela të veçanta; sejcili punonte me atë që i shkonte biseda ose që rastësisht qëllonin pranë e pranë. Veçori tjetër ishte detyrimi për ta kryer proçesin e korrjes, brenda një kohe të shkurtër ( mundësisht brenda një dite). Korrja e grurit, si rregull niste, herët në mëngjes, pa zënë dielli dhenë, kur në parcelë kishte akoma vesë e kallinjtë e grurit nuk shkoqeshin, nga lëkundja e prerjes së kashtës me drapër.
Proçesi i korrjes së grurit kalonte nëpër disa punë të cilat e bënin manipulimin e tij, kompleks. Mbasi pritej gruri, në një lartësi të caktuar nga toka, e cila lipsej të ishte e njëllojtë në të gjithë parcelën, me ndihmën e dorës dhe të drapërit, dorëzat e grurit bëheshin demekë, dhe nxirreshin në anë të parcelës së korrur, me qëllim që ti kishte më të lehta për tu transportuar, nga i zoti i mallit. I zoti i mallit (grurit) mund të korrte grurë, së bashku me “ vullnetarët”. Ai kujdesej që gruri i korrur, i vendosur në dorëza, të bashkoheshin në demekë e të nxirreshin në anë të arës. Kur parcela ishte korrur, ose kur shtrëngonte vapa e kallinjtë mund të shkoqeshin nga prerja e kashtës, “ vullnetarët” largoheshin nga parcela e grumbulloheshin nën një hije.
Gjat gjithë kohës kur “ vullnetarët”, të cilët i quajtëm argatë, ndodheshin në parcelë, i zoti i mallit kujdesej që atyre të mos u mungonte uji i pijshëm, i freskët, të cilin e sillnin nga burimi i Donijes, djem të pronarit ose të afërm të tij, të caktuar me këtë detyrë. Kur largoheshin nga parcela, argatët uronin të zotin e mallit: “Të korra të mbara”! Jo rrallë herë, “ vullnetarëve”, aty, në arë u servirej dreka, si në rastine prashitjes së misrit.
- Qethja e dhenve.
Proçesin e punës për qethjen e dhenve, i cili, për hir të së vërtetës është voluminoz, çobani që ruan tufën, sido që mund të jetë i zoti e i shkathët nuk e përballon dot. Prandaj ai ishte i detyruar të thërriste për ndihmë argatë, brenda fisit e jashtë tij. Për të marrë pjesë në qethjen e dhenve nuk mund të thirrej kushdo, por njoftoheshin ata që ishin të specializuar, në këtë proçes pune të cilët i njihte, fshati mbarë, si të tillë. Proçesi i qethjes së dhenve, duhet të përfundonte brenda ditës. Leshi i qethur, si rregull, bëhej bashkë ( një bashkë i barabartë me leshin e një deleje të qethur). Jo çdo njeri që kishte një tufë me dele, përpara, ishte i specializuar si” “berber” për qethjen e tyre. Specializimi bëhej nëpërmjet praktikimit, nën drejtimin e mjeshtërve të vërtetë të kësaj pune.
Ishte në dorën e çobanit, i cili e njihte me pëllëmbë terrenin, të zgjidhte një vend të përshtatshëm për të kryer proçesin e qethjes së dhenve. Në mëhallët e “Pusit”, si vendi më i përshtastshëm për qethjen e dhenve konsideroheshin Qurket. Ato ishin pronë e askujt. Cilido që kishte një tufë me bagëti, përpara, mund ti ndalonte kafshët e tij të shlodheshin pak para se të hynin në rrugicat që të çonin në mëhallët përkatëse. Vendi ishte i gjerë e i varur ( i pjerrët) dhe me strukturë të fortë. Dhentë, sa tu vinte radha për t’u qethur, mund të qëndronin lirshëm në hapësirat e Qurkeve, në pritje, të shlodheshin e të “ brinin” ndonjë fije bar, i cili, në atë kohë bujiste e rritej vrullshëm.
Qethja e dhenve niste në mëngjes, kur dielli kishte zënë dhenë e kur dhëntë me qumësht ishin mjelë. Qurket, vërtet janë të ekspozuara nga Jugu e dielli “ i rreh” thuajse gjat gjithë ditës, por ato i zinte dielli më vonë se vendet e tjera të fshatit. Kohë më parë, dhentë i ishin nënshtruar proçesit të bishtosjes. Atyre u ishte qethur qafa, bishti, barku e pjesë të tjera të trupit, sidomos ato që,gjatë dimrit si rrjedhojë e kujdesit të pakët të çobanit leshi ishte bërë me bajga e me rrodhe. “ berberi” i thirrur për të qethur dhentë paraqitej në vendin e caktuar, me gërshërët personale, me vete. Ai i kishte kolauduar gërshërët dhe kishte marrë masa që ato të ishin sa më komode për punë.
Radhën e qethjes e caktonte çobani. Ai i njihte bagëtitë e tufës së tij, për nga huqet, prodhueshmëria etj. Dhentë me qumësht favorizoheshin dhe dashi i kopesë, qethej ndër të parët. Para se të niste qethjen, berberi domosdo uronte pronarin” Gëzuar” dhe niste punën. Kërkesë numër një ishte të mos pritej leshi, disa herë dhe qethja të ishte uniforme. Prerja e lëkurës së deles, ishte një skandal e kurrsesi nuk pranohej. Delja, e cila shtrihej nën këmbët e “ berberit” qethej, sipas një radhe pune. Leshi i qethur mblidhej rulon. Për çdo dele të qethur formohej një bashkë. Zakonisht një bashkë peshonte 1 kg. Përjashtuar dashin që i printe kopesë, i cili mund të ketë më tepër lesh. Bëhet fjalë për lesh të palarë, i cili përmban, brenda bashkës, djersën e deles, e cila, kur leshi lahet, largohet prej tij.
Çobani tufës, mbante në shtëpi ose në stan një palë gërshërë, të mira e të kalitura. Ai, mund të merrte dhe disa palë të tjera, nga njerëzit e tij, por, gjithsesi, “ berberët”, kur shkonin për ndihmë, gërshërët i sillnin me vete. Kur niste qethja, “berberi”,e kshte për nder të bënte duanë tradicionale: “Bismilahi”. Dhe niste qethja e dhenve, me gërshërë dore. Në kohët për të cilat behet fjalë, në Kalivaç, por jo vetëm, makinat e qethjes nuk njiheshin. Qethja e dhenve me gërshërë dore, e lodhte mjaft “ berberin”. Ai duhet të lëvizë, duke ushtruar forcë, gishtat e njërës dorë, thuajse gjithë ditën dhe qëndron i kërrusur, vazhdimisht. Ai lodhet dhe mendërisht, për arsye se i duhet të jetë tepër i kudesshëm, në mënyrë që, siç ruan delen të mos i presë leshin, disa herë, nuk duhet të presë dhe lëkurën e berrit.
Në mesditë, kur qethja e dhenve kishte përfunduar ose ishte afër fundit, amvisa dhe fëmijët e rritur të saj, sillnin drekën e qethjes së dhenve. Në shesh, mbi një mbulesë rrobe, shtrohej “sufraja”, me gatime tradicionale. Gatim i domosdoshëm ishte yshmeri, me petë nga miell gruri pa kimikate dhe i spërkatur, në çdo “kat”, me gjalpë të shkrirë ose me vaj ulliri. Nuk mungonte çorba tradicionale, zogu me rosnica, paluzeja dhe në përmbyllje, një tas me kos.
Dsa çobanë, në veçanti ata që i ushqenin dhentë në pyll, me bar guri, me gjethe e me lënde përralli, i qethnin dhentë dy herë, në një vit. Koha e qethjes ishte fillimi i muajit maj dhe fundi i gushtit. Një qethje e tillë, bënte që dhentë të futeshin në pyll, me lesh të shkurtër e palët e leshit të mos bëheshin pengesë për të kullotur poshtë e brenda shkurreve. Leshi i gjatë do të mbetej nëpër shkurre.
- Marrja e mikut të tjetrit, për drekë.
Një traditë e cila ia vlen të njihet e të respektohet. Në këtë rast kemi të bëjmë me një dukuri shumë fisnike, të përzgjedhur me vullnet të plotë. Në Kalivaç, por jo vetëm, miku i mikut është mjaft i nderuar. Po nderove mikun e mikut; ke nderuar mikun vetë. Nuk kemi të bëjmë me një lojë fjalësh por me një tipar dallues, karakteristikë e banorit kalivaças. Sipas vendit dhe “ peshës” që ze i ardhuri ( miku tek miku), në rrethin miqësor ku është i përfshirë, atij i bëhen dhe nderimet e merituara.
Banorët e Kalivaçit të Tepelenës, kur trokiste miku tek dera, dhe këtë e mësonte i zoti i shtëpisë, ndriste shtëpia e gëzonin fëmija. Kjo dukuri interesante ka spjegime të justifikuara. Meqënëse e preka si çështje, nuk mund ta le pa e sqaruar. Shtëpia ndriste mbasi, për të nderuar mikun, i zoti i shtëpisë do të thërriste të tijët e shtëpia do të ziente nga kënga e nga vallja. Çfarëdo ti kishte ngjarë të zotit të shtëpisë dhe amvisës, ata e prisnin mikun e dëshiruar me buzagaz e me fjalën e mirë: “mirësekeardhur, tu bëfsha”! Përqafimi dhe puthja, në faqe e mikut nga të zotët e sahtëpisë, nuk ishte vetëm mirësjellje, por thoshte shumë edhe për nderimin ndaj tij. Natyrisht, kur e meritonte. Fëmijët gëzonin sepse u jepej rasti të merrnin pjesë në gostinë që shtrohej, të përftonin ndonjë dhuratë dhe të trajtoheshin më mirë.
Nderimi për mikun e shtëpisë, nuk lidhej me atë, çfarë do ti servirej atij në sofër; një berr, i pjekur në hell dhe gatimet tradicionale, një për një. Kjo varej; varet, edhe sot, nga mundësitë e familjes pritëse. Rëndësi kishte e ka pritja, me buzagaz apo me turinj varur. Një thënje e lashtë e cila nuk është kalivaçase se:” Miku pritet sipas qyrkut e përcillet sipas mendjes”, vlen edhe për mikun e shtëpisë tonë. Kur i zoti i shtëpisë nuk ia kishte vaktin për ti therur mikut një berr, i shtronte në sufra një kaposh deti, si shpend mjaft i përhapur në Kalivaç e me mish të shijëshëm, një zog pule, i gatuar me rosnica, deri dhe një lengjer me petulla ose një tas me paluze e çfarë ti ndodhej. Amvisat e fshatit tonë, pavarësisht nga gjendja ekonomike, një ranxhatë me raki cilësore, një enë me gjalpë, një brezë miell gruri, një puqer sheqer etj. produkte defiçitare, i ka mblojtur për të pritur me nderime, mikun e shtëpisë. Se shoqëria maskiline, gjithnjë ia ka lënë stafetën në kurriz, nikoqires së shtëpisë. Edhe kur i vinte miku në shtëpi, burri, kryente ato deryra që e shoqja e kishte të vështirë ti kryente, si therjen, rjepjen, pjekjen e mishit në hell etj. dhe ulej në shilte e jepte udhëzime.
Kur vinte një mik, në familjet kalivaçase, i zoti i shtëpisë, për ta nderuar atë ftonte njerëz të fisit, miq e shokë të dashur, për drekë apo për darkë, si të ishte rasti. Vinin njerëzit e thirrur, para se të shtrohej rakia dhe uleshin mbi shilte, në vendin ku i caktonte i zoti i shtëpisë. Të gjithë e kishin të qartë sloganin se njeriun e mban shtëpia e tij, e jo një vakt që do të hante tek tjetri. Mbasi vinin të gjithë të thirrurit në atë gosti, shtrohej rakia dhe mezet përpara e niste urimi. Urimin e parë e bënte i zoti i shtëpisë, e pasonte miku dhe e vazhdonin të tjerët, me radhë. Hanin, pinin, këndonin e kërcenin, për shtatë palë qejfe. Kur të gjithë e “ kishin bërë qejfin”, shtrohej sufraja. Interesante ishte “kënga e byrekut”! Në çastin kur të qasurit në sufra shqyenin byrekun, i cili vihej në sufra, i paprerë, miku, ia merrtte këngës, e cila kishte natyrën e një thirrje: “ O byrek, more byrek, ku jemi nesër, për drekë”? Njëri nga të pranishmit, i cili e ndjente për detyrim ta ftonte mikun në shtëpinë e tij, mbasi plotsonte kështu një lloj detyrimi që kishte ndaj të zotit të shtëpisë, i përgjigjej këngës: “Tek filani ( thoshte emrin e tij), me sheleg”! Në odë, plaste gazi e miku sigurohej se e kishte të siguruar edhe një vakt, madje me sheleg të pjekur në hell. Çlirohej nga stresi dhe i zoti i shtëpisë, i cili ishte i interesuar që miku i tij të largohej i nderuar, nga ajo shtëpi.
Për ta mbyllur gostinë, gjatë të ushqyerit, i zoti i shtëpisë, këngën e tij e adresonte, me modesti, me fjalët: “ Hani shokë, hani, bëni muhabet; si në shtëpitë tuaja, brënda në qoshet; kjo gjë e xhymertit, pak, po me lezet; kjo gjë e nerqezit, shumë e për lanet”! ( Kërkoj ndjesë për përdorimin e këtyre turqizmave, të cilat janë postuar këtu, siç i ka thënë populli). Kjo thënje, nuk mbetej pa përgjigje. Miku, ose njëri nga të pranishmit, ia merrte këngës, jo pa nënkuptim” Moj shtëpia bukëdhënë, do bëneç siç keshe qënë”! I bëhej qejfi të zotit të shtëpisë, se ishte nga derë e madhe; krenohej miku, se ndodhej mes njerëzve fisnikë. Marja e mikut të tjetrit, për drekë, vijonte, në formë stafete. Ajo na vjen, sot e kësaj dite, si një dhuratë me vlerë, nga të parët tanë, nuk duhet ta harrojmë apo ta quajmë të kapërcyer
- Buka e ustallarëve.
Ngritja e një banese të re ose rikonstruksioni i asaj egzistuese, gëzonte, jo vetëm familjarët, të cilët mezi e pritnin të ndodhte por dhe fisin, të afërtit dhe miqtë e familjes. Rrahja e çekanëve shpërndante tinguj të pëlqyeshëm të cilët, në harmoni me blegërimat, me këngën e kaponjve të fushës dhe me zhurmën e dybekëve formonin një simfoni të vërtetë.
Pas hapjes dhe mbushjes të themeleve, mbasi ishte plotsuar riti i therjes të një berri në themelet e godinës së ardhme,bëheshin urimet e para, me fjalët: “ Punë të mbarë e ti trashëgoni shtëpitë e reja”. Pas ritit të parë pasonte një vprimtari e vërtetë bamirësie, e cila vazhfdonte dri sa të largoheshin ustallarët. Aso kohe, ustallarët, në Kalivaç vinin nga anë e anës. Shumica e tyre ishte nga Panariti i Korçës dhe nga krahina malore e Gorë- oparit. Ata ishim mjeshtër të vërtetë të gdhëndjes të gurit dhe e lidhin murin me llaç gëlqere e me breza druri. Amvisat e familjeve pranë, sikur të ishin në një garë, nxitonin për t’u shpurë bukë ustallarëve. Buka e ustallarëve çohej atje ku ata punonin, mbi murin e gurit, në vaktin e kërkuar. Si rregull, buka e ustallarëve servirej në vaktin e drekës. Buka dhe gjellët servireshin mbi një mbulesë rrobe, në vend të sufrasë.
Gjellët ishin të larmishme, sipas gjendjes ekonomike të familjes bamirëse. Receta gatimi nuk kishte; as uniformitet. Disa gatime tradicionale, ishin gjithmonë të pranishme. Çorba, makaronat, mishi, byreku, qoftetë, paluzeja dhe një tas me kos, nuk mungonin, asnjëherë. Në drekën e bamirësisë për ustallarët, sipas mundësive, bamirësi , mund të servirte dhe raki. Ustallarët, uronin, me raki por nuk e tepronin në pirje. I zoti i shtëpisë, para se ustallarët të fillonin drekën, ishte i detyruar të bënte me dije se kush e kishte sjellë drekën. Bamirësi uronte:” Ustallarët, me krahë të lehtë; i zoti i shtëpisë ti gëzojë konakët”! Ky urim, nuk kalonte pa marrë përgjigjen: “ Për të mira e në gëzime ua shpërbleftë i zoti i shtëpisë”! “ U ardhsha për të mira, e ua shpërblefsha në gëzime”, ia kthente pronari.
Edhe pa e thënë, qëllimi i bamirësisë ishte lehtësimi ekonomik i familjes që ndërtonte shtëpi të re. Kjo lloj bamirësie ishte më shumë refleks i lidhjeve shpirtërore egzistuese, mes familjeve me afërsi gjaku se mes gjitonëve. Praktikimi për shumë kohë i ka dhënë bukës të ustallarëve, vlerat e një riti, i cili respektohej në mënyrë vullnetare. Ia vlen të ketë vazhdimësi, mbasi i afron e i miqëson njerëzit; përveç efektit ekonomik që pason.
- Dhurimi i bulmetit, nga të kamurit.
Kemi të bëjmë me një rast ku shpaloset, dukshëm bamirësia, si dukuri njerëzore. Them të kamurit, jo për të evokuar të pasurit, mbasi të tillë, në Kalivaç, zor se ka patur, por për të dëftuar ata që kishin bagëti me qumësht. Them rast, mbasi, kam njohur dhe nga ata që nuk e kishin predispozicionin për të dhuruar, me zemër e me shpirt, diçka nga e tyre, për ata që ishin në nevojë. Nga fëmijëria ime, kujtoj se në një kohë të caktuar, pas shtetëzimeve, familja jonë nuk dispononte bagëti e nuk milte qumësht. Derisa nuk kishim qumësht, dybeku ishte kthyer me fund përpjertë dhe enët e përpunimit të bulmetit, nuk e kishin më erën e këndshme të bulmetit. Vështroja shokët dhe shoqet në klasë e në rrugë, të cilët e lyenin bukën, me gjalpë ose me gjizë dhe bëhesha ziliqar. Për ne, të vegjëlit, mungesa e bulmetit, në familje ishte e rëndë. Nuk e kaloja, në heshtje e pa protesta këtë situatë.
Herë pas here, i drejtohesha time ëje, me pyetjen fëmijërore: “ Zonjë; përse tek xha Banushi, xhixhi Havaja tund dybekun e ti nuk e tund atë, por e ke lënë në fundin e shtëpisë”? Zihej ngushtë e gjora nënë e nuk dinte si të përgjigjej. Ajo nuk e kishte të vështirë të artikulonte përgjigjen negative, por i vinte zor të pohonte se ata kishin kope me dhen e neve ato na mungonin. Pyetja ime e pafajshme e naive, qarkullonte me shpejtësi marramendëse, nga goja në gojë dhe, të paktën gratë e mëhallës e dinin këtë opinion. Më tej, ndodhte diçka e rrallë. Disa gra, me shpirt njeriu, të cilave u dhimbsej skamja jonë, vinin dorën në zemër e bënin bamirësi. Hatemja e Qemal Sherifit, e nxitur nga plaka e mirë Dylbë; Samua e Breshan Fejzos; Xhevua e Dine Xhelalit; Izja e Laze Xhezos; Tajanja e Muharrem Kamberit e plot gra të tjera bujare, të mëhallës tonë, mbasi zbraznin dybekët, merrnin një kovë me dhallë, brenda së cilës, “ pa dashje” kishte mbetur një “ top” me gjalpë brumë dhe sapo zbardhte dita, ia behnin në avllinë tonë, me kovën në dorë. “ Jepua fëmijëve, se janë të vegjël e vështrojnë shokët”- i thoshte nënës time bujarja zemërmirë. Gëzonim e lodronim, nëpër shtëpi e në avlli, se do të hanim përshesh me dhallë e do ta lyenim bukën, me gjalpë.
Në disa raste, sillnin bulmet, disa gra, njëherazi. Atëherë, nëna e vinte në zjarr kusinë me dhallë dhe e kullonte atë. Prej saj nxirrte gjizën e mbetej hirra, pa lendë të dobishme. Rastet që u përmendën më lart, janë shprehje konkrete e bamirësisë që buronte nga shpirti bujar dhe i ndjeshëm i atyre nënave. Po çfarë i shtynte ato gra të mrekullueshme të hiqnin diçka nga goja e fëmijëve të tyre, për të na e dhënë ne fukarenjve? Motivet shtytës nuk janë të njëjtë ,por ata ngjajnë me njëri-tjetrin dhe kanë diçka të përbashkët. E përbashkëta qëndron në shpirtin e tyre human dhe në dhimbsurinë prej nëne. Ndonjëra që besonte tek forcat e mbinatyrëshme, kishte ndjesinë se, po të bënte bamirësi, Zoti do ta shtonte prodhimtarinë e bagëtive të tufës së saj. Duke parë njëra-tjetrën tek çonin bulmet në një shtëpi, të tjerat nxiteshin e kjo dukuri merrte karakterin e një gare. Pavarësisht nga motivet, ne fëmijët e familjeve pa bagëti me qumësht, përftonim nga kjo bujari njerëzore.
Bamirësia nuk ishte vetëm tek çuarja e bulmetit. Kur vileshin frutat ( fiqte, rrushi, bajamet, arrat, shegët, ftonjtë) etj. pronarja me shpirt bujar, i çonte diçka nga frutat që vilte, gjitones që nuk i dispononte ato. Ose, në ditët e shënuara, ( të “ shënjta”), kur një familje bënte kurban, i çonte atij që nuk kishte bërë “ gjak” një ose disa hise me mish. Shfaqjet e bamirësisë janë pambarim; e veçanta gjendet brenda dukurisë konkrete, por, të përbashkët ato kanë zemrën bujare dhe shpirtin bamirës.
- Dita e verës- shprehje tipike e bamirësisë.
Në vitet ’50 –të të shekullit që shkoi, Dita e Verës festohej, nga të gjithë banorët e Kalivaçit, në mënyra të ndryshme e me veprimtari të larmishme. Më të gëzuar e të lumturuar ishin të vegjëlit. Mezi e pritnin fëmijët, atë ditë e jo mëkot. Përveç të tjerave, gëzimin e gjenim tek rasti fatlum se do të laheshim e do të visheshim më mirë nga ditët e zakonshme. Kush kishte blerë ndonjë petk të ri, i jepej rasti ta reklamonte, mes bashkëmoshatarëve. Atë ditë takonim njëri-tjetrin dhe qëndronim, thuajse gjithë ditën në shoqërinë e preferuar. Grupe-grupe, me në krye një vajzë apo një djalë nga më të zgjuarit e më të shkathëtit, shkonim, në çdo shtëpi të fshatit, ku takonim njerëz, të cilët i ndeshnim rrallë.
Hynim në çdo avlli e në sejcilën shtëpi, në të 8 mëhallët. Atë ditë, amvisat i linin të hapura, kanatë, dyert e avllive e të banesave. Le që, në ata vite, komuniteti, brenda fisit e mëhallës, jetonte në paqë e në harmoni, dhe grabitjet ishin vetëm përjashtim. Amvisat, në ditën e Verës, ashtu si ne, visheshin me petkat më të mira e të pastra. Ato, të lodhura nga punët e rënda të shtëpisë dhe nga gatimet e shumta, për familjet e për vizitorët, na pritnin tek dera e avllisë, buzagas e me shprehjen: “Mirëseardhët, ju bëftë nëna”! Ato e kishin bërë “ dritë” shtëpinë, avllinë, madje dhe sokakun. Banesën, brenda e jashtë, si dhe muret e avllisë, i lyenin me gëlqere e çdo gjë shëndrinte. Ishim të zhurmshëm dhe të folurat tona, me zë të lartë, dëgjoheshin së largu nga amvisat që dilnin e na pritnin, jashtë portës.
Amvisa na ftonte të hynim në banesë e na uronte: “ Gëzuar Ditën e Verës”! Ia kthenim urimin, me të njëjtat fjalë. Formonim një gjysmëhark, në këmbë, njëri pranë tjetrit. Në krahë mbanim një torbë, prej rrobe, e cila, zakonisht ishte torba e librave. E zonja e shtëpisë, na puthte, në faqe, të gjithë, me radhë. Ajo nuk na njihte, por na shëmbëllente, nga tiparet e fytyrës dhe na pyeste: “ Ikujt je, të keqen”? Kur mësonte se i kujt ishte fëmija që puthte, ajo i përcillte, të fala nënës dhe babait të fëmijës. Dhe merrte një sini, në duar, të mbushur me gatimet që kishte përgatitur vetë e na qeraste, të gjithëve. Po me çfarë na qeraste? Një petull, një ballakume, një lugë paluze, disa kokrra arra, bajame, një shegë, një ftua, një copë palafike etj.
I merrnim qerasjet e i futnim në torbë. Ndonjëri që kishte uri, pa drojë, e fuste në gojë qerasjen; të tjerët i çonin në shtëpi. Kur dilnim nga shtëpia e saj e shkonim tek banesa e radhës, amvisa, përsëri na puthte, në faqe e na uronte, për festën. Uleshim në një lëndinë e nxirrnim nga torba gatimet që na kishin dhuruar amvisat. I bënim karshillëk njëri- tjetrit, edhe pse e dinim që kishim qenë në të njëjtat shtëpi. Nuk ishte e rëndësishme me çfarë na kishte qerasur, njëra apo tjetra amvisë, ato vareshin nga gjendja ekonomike e familjes ku shkonim. Me vlerë ishte dashamirësia, si në pritjen; deri sa dilnim nga shtëpia e saj. Çdo amvisë, në ato dhurata të thjeshta, nuk na kishte dhënë thjesht një gatim që kishte bërë, me dorën e saj, por kishte futur brenda, pjesë nga shpirti i saj dashamirës. Atëherë ne ishim të parritur e nuk e kuptonim këtë; pas kaq kohësh, mendojmë që ishim” “ambasadorë” e përcillnim nga njëra familje tek tjetra dashamirësinë pa kufi të bshkëfshatarëve tanë bujarë. Në atë torbë prej rrobe, ne futnim gjithë respektin dhe dashurinë e kalivaçasve, për njëri –tjetrin.
Në mbrëmje, në familjet tona na pritnin festime të tjera. Ishte Dita e Verës, për ne shndërrohej në ditë gëzimi e lumturie. Puthja në faqe ng amvisat, ne na dukej sikur kishim futur në torbë, gjithë botën. Vlaga e lumturisë të asaj dite, mbante, gjatë e ishte e papërsëritshme. Mosha rritej e ne nuk dilnim dot më për të prekur dashurinë dhe mirësinë e atyre nënave bujare, me shpirt si det.
- Dhuratat e dasmës dhe bamirësia e mblojtur brenda tyre.
Kur kalivaçasit mblidheshin në dasmë, nuk gëzonin vetëm dy sebepçinjtë, por këndonin, gëzonin e hidhnin valle, të vegjëlit e të rriturit që merrnin pjesë në atë eveniment. Nuk e kanë thënë mëkot, të mënçurit tanë se: “ Dy martohen e qindra gëzohen”! Veç gëzimit e haresë, në një dasmë të fisme bëhen jepen e merren dhe shumë dhurata e ka bamirësi. Nusja, protagonistja kryesore, kur përgatitej për martesë, bënte pajën, si simbol i domosdoshëm i saj. Ajo qëndiste e thurte, me zbukurime, sipas modeleve të kohës e fantazisë të saj veshjet e saj e të burrit të pritshëm, pajisjet e shtëpisë ( mbulesa, çentro, perde), etj. dhe dhuratat, për vjehrrën e vjehrrin, për motrat dhe vëllezërit e burrit, për halla, teze, dajo e të afërm të tjerë.
E shqetësuar e me merakun për ta bërë çdo gjë mirë e bukur, ajo qendronte, me orë të tëra, në një cep të shtëpisë ( të dilte jashtë nuk e lejonin, nga droja se mos e shikonin njerëzit e burrit dhe lajmësi), ajo punonte, me shtiza e me grep dhe me gjilpërë të hollë, mbi një copë pëlhurë, mbi zhakë apo me fije gjalmi duke formuar lloj –lloj lulesh e figurash të pashme. Ajo nuk thurte vetëm zbukurime, por ëndërronte e fantazonte të ardhmen e saj, në një shtëpi tjetër, mes njerëzve që nuk i kishte njohur më parë. Kësisoj, ajo, para se të shkonte në shtëpinë e burrit, ishte futur në marrëdhënie me ta ( pyeste për këmbën, trupin, flokët, sytë ) dhe për veçori të tjera të burrit dhe të tijëve. Në çdo punë artistike që bënte, vajza e re, e pa dalë dhe e paparë, bazuar në rrëfimet e më të rriturave, në çdo nyje e syth që bënte, fuste brenda, jo vetëm talentin e saj por dhe shumë mirësi e dashuri. Ajo, me fantazinë e saj, parashikonte të ardhmen, si nuse e si nënë e ardhshme.
Të shtunën mbasdite, në shtëpinë ku bëhej dasma, dyndeshin dasmorët; miq e të afërm të familjes. Në ndonjë rast, dasmorët bashkoheshin 2-3-4 vetë, me përfaqësi. Përfaqësues të çdo familje çonin në dasmë dhurata. Dashi, i lyer me bojë të kuqe, në kurriz e me brirë të gjatë, ishte simboli i dhurimit. Ata që nuk e kishin këtë mundësi, i jepnin të zotit të dasmës, të holla, në ekuivalencë. Dhurata të tjera që çoheshin në dasmë, ishin: një çyrek; një revani; konde për dhëndrrinose fustanë, për vajzën e ndonjë gjë tjetër.
Në ditën kur djali vishej dhëndërr, e atë e rruante dhe e qethte një “ berber”, një grup burrash, formonin rreth përqark karriges, hidhnin valle të kënduar dhe dhuronin të holla. Ata i dhuronin para “ berberit” dhe i luteshin:
“… O “ berber” të keqen-o;
Me avash, briskun-o;
Mos i preç mustaqet-o…”!
Të hënën, në mëngjes e në ditët pas saj, nusja e re servirte kafet. Të pranishmit, donin tja shikonin dorën nuses së re, duke vrojtuar si do t’u shkonin punët, pas këtej. Kur nusja e re merrte filxhanët, ata që kishin pirë kafen, ishin të detyruar, nga zakoni, kuptohet, të hidhnin, mbi sini, disa të holla, sipas dëshirës dhe mundësisë. Ky rit vazhdonte derisa nusja të kthehej në “ të parë”, tek shtëpia e prindërve të saj.
Lidhjet martesore, në ato kohë, realizoheshin me shkuesi. Në Kalivaç, ai quhej lajmës. Lajmësi ishte figurë kryesore, para, gjatë e pas dasmës. Kur martesa rezultonte e mbarë, ai mbetej mik i preferuar, për të dyja familjet. Meqënëse ai ishte lodhur në vajtje-ardhjet për “ të lidhur telat”, pala e dhëndrrit i dhuronte atij një palë opinga, kurse nga ana e nuses, merrte, si rregull, një konde, çorape, triko etj.
- Vizitat tek njeriu që dergjej, në jatak.
Kemi të bëjmë, ndoshta me shfaqjen më pikante të humanizmit dhe bamirësisë. Në këtë rast, bamirësia, nuk shkonte kuturu, por i vinte atij që ishte në nevojë ekstreme, për jetën dhe që e kishte të domodoshëm, si oksigjenin . Efekti psikologjik dhe përkrahja morale, ishin në lartësinë e nevojave. Këtë e ndiente ai që vuante, por e vështronin dhe ata përqark tij që ishin të interesuar, që të shërohej njeriu i tyre. Vizitorët niseshin nga qëllimi i mirë dhe shkonin për ta parë të sëmurin, me vullnet të lirë. Përfytyroni një rast kur, mjeku gjendej me vështirësi e mjekësia ishte në nivelet që dihen. Fjala inkurajuese e një vizitori shpesh bënte kthesën. Cili ishte efekti “ shërues “ i vajtjes tek ai që dergjej?
Vizitorët e shumtë që i shkonin pranë shtratit, me fjalë të zgjedhura e të kursyera, i jepnin të sëmurit kurajo që të përballej me sëmundjen e të mos i shkonte në mendje fundi fatal. Ata bënin që i sëmuri mos ta ndjente veten të vetmuar e të braktisur por i krijohej ndjesia se ishte në jetë e se do të bëhej si të tjerët. Pra, ata që shkonin për ta parë, me fjalët e tyre të ngrohta, në një farë mënyre e nxirrnin të sëmurin nga humbëtira ku e kishte futur lëngimi e atij i ndizej llampa e shpresës dhe, tok me të edhe dëshira për të mos u larguar nga kjo botë. Ai shpresonte se, shpejt do tu kthehej punëve që kishte lënë në mes e do të niste të tjera punë. Kështu, vajtësit i jepnin kurajo të sëmurit.
Njerëzit që shkonin për ta parë, asnjëherë nuk shkonin duarbosh. I çonin të sëmurit çfarë tu ndodhej por dhe ato gjëra që i bënin mirë. Një tas me oshafe; një tjeter me kos, dy lugë pekmez, një frutë sezonal etj. etj. i jepnin të kuptonte atij që lëngonte se njerëzit kujdeseshin për të. Duke hyrë në dhomën e të sëmurit, ata i çonin informacion atij, për punët dhe për jetën. Kishte dhe besimtarë, ndonëse jo praktikanë të rregullt që duke biseduar me të sëmurin i bënin një lloj hipnoze atij, duke i dhënë shpresë për shërim të shpejtë. Disa nga vizitorët kishin aftësi të bënin masazh, një tjetër shtirej se mund të prishte “ syrin e keq” ose të largonte “ xhindet”etj. Ai që ndodhej në kushtet e nevojës ekstreme, në shumë raste i besonin ato e ndiheshin të lehtësuar.
Ndonëse nuk është primare për nga rëndësia, një farë roli e luan dhe fakti që i sëmuri duke vështruar, rreth tij të njëjtit njerëz, ndonëse ata ishin të dashurit e tij, sikur mësohej me ta; kur vinin të tjerë, ai gjallërohej e trajektorja e jetës së tij ndryshonte kahje e optimizmi në mendjen e tij gjallonte.
Në jetën e banorëve të Kalivaçit, shfaqjet e bamirësisë janë të panumërt, por janë vetëm raste e nuk përbëjnë karakteristikë. Ato shfaqen herë pas here, në jetën e përditshme dhe ia zbukurojnë portretin fshatarit tonë bujar. Po ti përmbledhim tiparet e një bamirësi nga Kalivaçi do të na duhej tëmos lodheshim shumë mbasi ata janë kudo e nuk i reklamojnë vlerat e tyre.
Tiranë, në prill- maj 2016
Shkroi Niazi Nelaj