Komuniteti kalivaças, si gjithë treva përrreth, në jetëgjatësinë e tij, ka kaluar nëpër disa faza zhvillimi e rritje. Një vështrim i shkurtër historik i Kalivaçit,na çon në lashtësinë e kësaj treve.Shpella e moçme, me vizatime e mbishkrime murale, Shpella e Alliet, Hambari, Muri i Qytetit dhe vetë Qyteti i Hasanbegajve, e dëshmojnë më së miri këtë ide. Disa emra njerëzish si Gjonlekë, Gjon, Viktor, Vito dhe toponime të shumta, si Përroi i Shënmërisë, Ledhi i Qishës, në mes të fushës dëshmojnë për një prejardhje të krishterë të trevës. Toponime të tjera, si Cac, Llapovicë, Leshnje, Zelenicë, Specovë etj. janë dëshmi të kalimeve sllave mbi këta troje. Emrat e njerëzve: Demir, Banush, Sabri, Idriz, Mehmet, Sherif etj. na thonë diçka edhe për periudhën osmane të pushtimit. Më vonë, aty nga mesi i shekullit që lamë pas, ndeshim emra të tjerë njerëzish, të rinj në dukje si: Republikë, Çlirim, Bashkim, Liri, Katjushë, Proletar etj. Këta dhe të ngjashëm, janë ndikime të drejtpërdrejta të ideologjisë e të mentalitetit proletar.

Gjatë jetës së tij shumëshekullore, komuniteti kalivaças ka praktikuar e supertuar disa mite e bestytni, të cilët e kanë shoqëruar atë në çdo hap e shteg të historisë. Bestytnitë janë aq të shumta e të ndryshme, sa, ndonjëherë dallohen me vështirësi ose ngatërrohen me njëri- tjetrin. Më i përhapuri e më i shpeshti, i cili është aplikuar nga shumë njerëz, dhe ka marrë vlerën e një riti, të pranuar nga të gjithë banorët, ka qenë Kurbani. Po çfarë paraqiste në vetvete, ky rit? Po përpiqem ta spjegoj: Taksej e therej një berr (dash, dele, qingj, kec, ftujë apo ftujak, dhi , cjap etj), sipas mundësive, i cili çohej në një vend të shenjtë( teqe, mekam , tyrbe etj), si shënjë e besueshmërisë në mrekullinë e vendit “ të shënjtë”. Kurbani mund të çohet në këta vende edhe i pa therur, me këmbët e veta. Madje kjo ndodh më së shumti. Kurbani, në thelb është një lutje, një përgjërim, për bamirësi, e cila i drejtohej shënjtorit në fjalë, për ndihmë, mbasi besohej se “shënjtori” është i gjithëfuqishëme, se ai mban lidhje të drejtpërdrejta, me Perënditë e mund të bëjë atë që njeriu vetë, nuk është në gjendja ta realizojë.

Dikur, në piskun e vapës, kur bimët prashitëse në fushën e Kalivaçit”jepnin shpirt” nga vapa e tejzgjatur e nga thatësira që pasonte, kalivaçasit, merrnin një dash, të madh, me ngjyrë të bardhë ose të zezë, e çonin pranë mekamit të Baba Dëros të fushës, e thernin, me kokën të drejtuar nga Kurora e Malit përballë, dhe luteshin në mënyrë kolektive që “shënjtëria” e saj të hidhte shi. Banorët e Kalivaçit e besonin këtë mrekulli, ndaj e piqnin berrin dhe e copëtonin, duke formuar hise, për të gjithë të pranishmit, pavarësisht nga mosha e tij. Mishi i pjekur u ndahej të gjithë të pranishmëve, të cilët e paguanin, bashkërisht, në mënyrë që shiu , që do të hidhte “ shënjtëria” , të binte në çdo arë.
Zakonisht, në të tillë raste, therja e kurbanit dhe lutja kolektive derjtuar “ shënjtorit”, shoqërohej me një dordolec. Po çfarë përfaqësonte ai? Një djalë, i ri, i shëndetshëm, zhvishej në të mbathura dhe, në vend të petkave, vishej me dega të njoma shtogu, duke mbuluar të gjitha pjesët intime të trupit. Dordoleci vërtitej rreth turmës të besimtarëve, disa herë, duke tundur një degë të njomë shtogu, ndërkohë që të pranishmit këndonin:
Dordolec, hidhna shi,
Të na bënet misëri,
Misëri e gruri,
Të ngordhë kauri,
Kaurët e derrave,
Hanë e pinë ferrave,
Me një thes të grisur,
Duke rrukullisur.

Kurbani, si rregull, taksej e çohej në një teqe, ose në një vend tjetër “ të shenjtë”prej nga kërkohej ndihma. Nund edhe të taksej e të mos çohej fizikisht por lutjet bëheshin e kurbani dërgohej më vonë. Lutja për ndihmë konsistonte në kërkesën verbale për të kapërcyer një situatë të vështirë, për të shëruar një të sëmurë ose për mbarësi, në punë e në jetë. Në ndonjë rast, me anë të kurbanit kërkohej nga “Shënjti” emri i një fëmije, i cili, me emrin e marrë në vendin e shënjtë, besohej se do ti shkonte jeta “ vaj “.
Kurbani mund të ishte një berr, ose një shpend, zakonisht kaposh shqirak ( fushe). Kjo varej nga gjendja ekonomike e familjes që do të lutej.Mjaftonte të bëhej gjak e të bëhej lutja, me gojë. Proçedura e dërgimit të kurbanit ishte fare e thjeshtë. Njeriu apo familja që ishte në hall dhe nuk e kish gjetur rrugëzgjidhjen, për ta përballuar këtë hall ndjente nevojën e ndihmës së “shënjtorëve”, caktonte (çquante), kurbanin që do të dërgonte, së bashku me lutjen dhe kujdesej për të. Në një ditë feste, e cila, më së shumti ishte ditë e shënuar fetare, si Bajram, Sulltan Nevruz, Matem etj, i interesuari merrte kurbanin dhe nisej, së bashku me të për në vendin e “shënjtë”.

Kalivaçasit, të cilët ishin të rrjeshtuar në kampin e Bektashijve, kurbanët i çonin në Teqenë e Arakopit, e cila ndodhej midis fshatit Krahës dhe Levanit të Tepelenës. Të tjerë fshatarë kalivaças, i taksnin e i çonin kurbanët në teqenë e Agarajt, në fshatin Corrush të Mallakastrës, tek Baba Zoto Fusha, në Teqenë e Koshtanit, e gjetkë. Shumica e kalivaçasve çonin kurbanë në Teqenë e Baba Dëro Dorzës, fshat ballëpërballë me Kalivaçin ,në anën Jugore të lumit të Viosës.

Kam qenë i pranishëm në një rast të kësaj natyre, në Teqenë e Baba Dëro Dorzës . Im atë, Xhevit Malko Nelaj, i cili ishte besimtar dhe më tepër besim kishte në këtë teqe, donte që punët dhe shëndeti, në familjen e tij të shkonin mirë. Duke u lutur për mbarësi, ai kishte çquajtur dhe çoi në Teqen e Dorzës një goxha kaposh shqirak. Isha djalë i vetëm i familjes, ose, siç thonë rëndom në Kalivaç, isha pekuli i shtëpisë. Që të kisha mbarësi në jetë, babai më mori me vete, në teqe. Shkuam, të dy, ai përpara e unë , pas tij. Ngjitëm, me vështirësi Këmbën e Gurit, një e përpjetë thuajse thikë, në atë udhë dhish, që kalon nëpër Shkëmbin e Ylynecit, dhe në të ngrysur, sosëm në teqe. Kaposhin ja dorzuam baxhisë, gruas të Dervish Hakiut, i cili ishte pinjoll i “shënjtorëve “ të kësaj teqeje.
Qëndruam për darkë dhe hëngrëm darkë, me mish, por jo nga mishi i kaposhit që çuam, kurban. Mishi që hëngrëm ishte mish kurbani, të cilin e kishte çuar dikush, para nesh. Ish kusht i domosdoshëm që mishi që konsumohej, të ish mish kurbani, për arsye se ai quhej mish i shënjtëruar. Dera e teqes ishte e hapët, vazhdimisht. Natën, atë e mbyllnin me një lloz, nga prapa. Në kuptimin që kushdo, i cili besonte në “shënjtërinë “ e teqesë, mund të hynte e të dilte, të çonte kurban e të hante darkë, të flinte atje e të largohej, të nesërmen, duke marrë me vete “uratën” dhe bekimin e vendit të shënjtë. Kështu ngjau dhe me ne të dy. Siç më kujtohet, hëngrëm një darkë të pasur e të shijëshme, të cilën nuk e kisha provuar deri atëherë, në shtëpinë tonë të varfër. Hëngrëm darkë e na shtruan për të fjetur, pranë e pranë, në të njëjtin jatak.

Dervishi, për të më dhënë “uratën”, kur u shtriva, diçka më pëshpëriti tek koka e më hodhi një peshqir “të shënjtëruar”. Më zuri gjumi, menjëherë e fjeta rehat. Ndoshta nga lodhja që më shkaktoi ajo udhë e pjerrët, ndoshta prej efektit psikologjik që krijoi tek unë qenja në këtë mjedis të panjohur e të paqtë. Të nesërmen, hëngrëm mëngjesin, të cilin na e servirën me bujari, mua më varën në qafë një dua, për të më ruajtur nga i paudhi (shejtani) dhe, të dy, të gëzuar e të lumturuar, u kthyem në shtëpi, ku na prisnin mjaft njerëz; të afërm të familjes, gjitonë, miq e shokë. Ata na bënë gjithfarë pyetjesh e na vështronin me habi me interesim . Donin të dinin çdo gjë që i përkiste asaj nate misterioze që ne kaluam në Teqenë e Dorzës.
Duanë e mbajta gjatë të varur në qafë, si hajmali, e lëvdohesha me mburrje para moshatarëve të mi 5-6 vjeçarë, të cilët më kishin zili, për faktin se kisha qenë i privilegjuar që kisha kaluar një natë në Teqenë e Baba Dëro Dorzës, e cila konsiderohej ndër më “të fortat” në trevat përrreth saj. Të nesërmen e kthimit në Kalivaç më rrethuan bashkëmoshatarët: Hyseni i Shatrafilëve dhe i vëllai i tij, Qazimi, djemtë e Xhemal Haxhiut, Bejua i Breshan Fejzos, Sadiku i Memes, Kamberi i Xhako Rremes etj. U dëftova, jo pa mburrje për “aventurën” tonë në Teqenë e Baba Dëro Dorzës . Më dukej sikur kisha kapur qiellin me dorë.Të njëjtën ndjesi kishin dhe bashkëmoshatarët e mi. Në sytë e tyre unë isha i tjetërsuar e i privilegjuar, për arsye se kisha marrë bekimin e dervishit të teqesë.

Në rastet kur ai që takste një kurban, nuk kishte mundësi ta çonte vetë atë në vendin e “shënjtë” ku duhej të shkonte, e dërgonte kurbanin me një njeri të familjes, të fisit apo të afërm të tij. Dërgimi i kurbanit mund ti besohej edhe një të panjohurim një njeriu të rastësishëm, mjafton që ai të kishte rrugën andej. Bestytnia në fjalë, falë kohës së gjatë të ushtrimit të saj, kish krijuar pushtet absolut tek besimtarët e më gjerë, prandaj asnjeri nuk guxonte ta prekte kurbanin mbasi ai i përkiste vetëm “shënjtorit” dhe besohej se po ta përvetësonte dikush, “Shënjtorët” do të hakmerreshin ndaj tij.
Gjëja e taksur, zakonisht ishte gjë e gjallë, por mund të ishte dhe një sasi të hollash. Të hollat që takseshin kërkohej të rridhnin nga puna e ndershme dhe të fituara me djersë, ndryshe lutja nuk do të merrej parasysh nga vendi i “shënjtë”. Paratë mund ti çonte vetë i interesuari osemund ti dërgonte me një të njohur, ose dhe me një të rastësishëm. Cdo njeri që merrte porosinë për të çuar një sasi të hollash në një vend të “shenjtë”, nuk mund ta refuzonte atë. Ishte kthyer në normë, e cila respektohej pa kundërshtim e pa detyrim . kjo lidhej me drojën se, po të ndodhte e kundërta, “zotat” do të hakmerreshin ndaj tij. Paratë e taksura nuk numëeoheshin, si prej atij që i jepte dhe prej atij që i merrte në dorëzim. Njeriu i caktuar për të marrë paratë, në vendin e “shënjtë”, gjithashtu nuk i numëronte ato.

Rastet kur u drejtoheshin dhurata “shënjtorëve “, me lutjet përkatëse për ndihmë kanë qenë të shumta e të ndryshme, por më së shumti ato kishin të bënin me gjendjen e keqe shëndetësore të njerëzve. Një familjar ishte i sëmurë dhe me metodat popullore të mjekimit nuk ishte arritur ndonjë rezultat konkret. Prindërit, familjarët apo të afërmit e tij, me besim në mrekullinë që mund të bënin “shënjtorët”, u drejtoheshin atyre me lutjen për shërim të shpejtë. Mjaft e prekshme bëhej çështja kur kishte të bënte me sëmurjen e një fëmije. Siç thoshin në Kalivaç, në atë kohë, ” tek fëmija nuk mban ujë pilafi”.

Proçedura ishte e thjeshtë. Të interesuarit, shquanin një sasi parash ose një gjë, për në vendin e “shënjtë”,i kalonin ato në kontakt me të sëmurin: (i preknin ato, me dorë, ose, po të ishin monedha metalike i kalonin nëpër gojë), pastaj i çonin ato në vendin e “shënjtë”. Nisja e dhuratës shoqërohej me lutjen për shërim të shpejtë, me fjalët:”shefajet” dhe prisnin e shpresonin në mrekullinë e Zotave. Ata që e dinin destinacionin, edhe kur i ndeshje në rrugë, ktheheshin me fytyrë nga ai që shkonte në vendin e “ shënjtë”dhe përsëritnin fjalët shpresëdhënëse: “ shefajet”.

Ndodhte që i sëmuri, pas dërgimit të kurbanit, përmirësohej. Këtë ndryshim asnjeri nuk e interpretonte si reagim pozitiv të organizmit ndaj sëmundjes , por e lidhnin me mrekullinë shëruese të “ shënjtorëve”. Fjala e ndryshimit përhapej shpejt, siç ndodh me një thashethem. Njoftimi mbi këtë mrekulli e shtonte më tepër besimin e njerëzve në gjithëfuqishmërinë e veprimtarisë të “shënjtorëve”.
Një rit tjetër i përafërt ishte dërgimi në një vend të shënjtë i disa teshave të të sëmurit, ku liheshin disa ditë, me qëllim që të merrnin bekimin e “shënjtorit”; pastaj merreshin andej e i ktheheshin të sëmurit. Teshat e të sëmurit, para se të niseshin për në vendin e “shënjtë”, gratë i lanin e i pastronin mirë, që të mos mbanin erën e djersës të të sëmurit dhe të mos kishin parazitë. Edhe në këtë rast njerëzit besonin se teshat e të sëmurit, duke qëndruar disa ditë në vëndin e “shënjtë”, do të merrnin diçka nga shënjtëria e vendit e do të ndodhte shërimi i të sëmurit.Në këtë rast besimtarët thoshin: “E pe? filan shënjtor bëri “ferk”, ose solli “shefajet”. (Të dyja fjalët janë në turqisht).

Mjaft i përhapur ka qenë riti i lënjes të parave në disa vende, të ashtuquajtur “të shënjtë”. Këta vende ndodheshin zakonisht në anë të udhëve, atje ku kishte qarkullim të dëndur të njerëzve. Kalimtarët, sipas dëshirës e mundësive, linin në këta vende para,( zakonisht monedha), bënin lutjen për ndihmë e iknin në punën e tyre. Dikush, një kujdestar, i caktuar nga s’dihet se kush, i merrte këto para dhe s’dihet ku i çonte. Dhuruesi largohej nga ky vend, i kënaqur se e kishte kryer ritin dhe priste të shikonte rezultatin e pritur. Në rrugën këmbësore që dikur të çonte, nga Kalivaçi, në Tepelenë, në vitet ’50 të shekullit të kaluar, në kufirin mes fshatrave Kalivaç dhe Toç, afër shtëpisë të Zaim Kunjarit, buzë lumit Vjosë, ishin vendosur disa pllaka guri, të zi, të ngritura nga toka rreth 50 cm. Kalimtarët, pa dallim, sipas dëshirës, linin para në atë kamare dhe ndiznin qirinj . Natyrisht, ata pëshpërisnin dhe lutjen, duke theksuar brengën që i mundonte ose dëshirën që kishin. Besohej se ky ishte një vend i “shënjtë”.

Një legjendë e lashtë sillte në vemendjen e banorëve të trevës, në të dyja anët e lumit se dikur, kur lumi kishte vërshuar tej për tej e kishte mbushur shtartin, aq sa nuk mund të kalohej me asnjë mjet të kohës, një njeri “i shënjtë”, kishte shtruar gunën e kishte kaluar lumin, duke u hedhur përtej, në anën ku është fshati Sinanaj i Tepelenës. Disa e shikonin me dyshim këtë çështje por nuk ishin të paktë dhe ata që e besonin si të mirëqënë. Prandaj hidhnin para e ndiznin qirinj dhe luteshin për ndihmë.
Në gusht të vitit 1952, i vetëm, mes frikës nga egërsirat e rastësishme dhe nga zvarranikët agresivë, udhëtoja nga fshati im, për në Tepelenë ku vazhdoja shkollën shtatëvjeçare, në konviktin e shtetit. Kur vura re që në ato pllaka guri kishte monedha metalike, me drojë e në mëdyshje, mora guximin, u afrova dhe mora disa prej tyre. . Nuk e di as sot sa para mora, por di që më duheshin për të blerë sheqerka ( shufra dhe kaponj), tek Ali Çeliku i cili sapo kishte ardhur në Tepelenë, nga Shishtaveci i rrethit të Kukësit dhe, në atë kohë ishte i vetmi që bënte sheqerka në qytetin e Tepelenës. Kur shkova në konvikt, me ato të holla bleva sheqerka dhe hallvë, të cilat i hëngra me shokët. Asnjeriu nuk i dëftova, për trimërinë që kishja bërë e asnjeri nuk më pyeti , ku i gjeta paratë. Prita , me ankth ndëshkimin e perëndiva por, vendi i “shënjtë” nuk më ndëshkoi, e unë u qetësova dalëngadalë , por nuk e harrova , atë prapësi që bëra. Megjithatë, ndëshkimit nuk i shpëtova. Me tu kthyer në fshatin tim, ngjarjen ia dëftova babait besimtar. Ai u ndie keq, më qortoi ashpër e më ndëshkoi, sipas metodës së tij. Më kapi pas të dy veshëve, më ngriti përpjetë e më lëshoi përtokë. Ky ishte ndëshkimi i vetëm që pësova. Kushedi sa është falur i gjori plak, për mua, lidhur me gjynahun që kisha bërë në atë rrugëtim.

Në vitet ‘5o të shekullit të kaluar, në trevën e Kalivaçit vërtet besohej në mrekullinë e vendeve të “shenjta”, por, kishte dhe raste në të cilët teprohej , madje dhe spekullohej me to. Zyba, gruaja e Muhedin Salihut, kur familja e tyre u shpërngul nga trojet e të parëve e u vendos ne Shure, disa metra , në Perëndim të varreve të fisit të saj, hapi fjalë, bënte be e rrufe se kishte parë me sytë e saj se si një vend, afër shtëpisë ku ajo banonte, lëkundej , vetiu , sikur binte tërmet. Vendi ku ajo pretendonte se kish parënjë mrekulli, ishte i kufizuar në sipërfaqe , dhe vetëm ajo e kish vënë re. Ajo nëpërmjet thashethemeve u përpoq tu mbushte mendjen njerëzve se bëhej fjalë për një vend të “shenjtë”. Për ta bërë gjënë më të besueshme, Zyba vendosi në atë vend disa gurë, siç vihen në një muranë e ndizte qirinj tek ky grumbull gurësh një mbi një. Sa di unë, profecia e saj nuk zuri vend në komunitetin kalivaças e u shua si flluskë sapuni.
I përafërt me Kurbanin, është Sevapi. Në vitet për të cilët bëhet fjalë, në Kalivaç, aso kohe besohej se po të bëje sevap, në një vend apo tek një person i caktuar, Perënditë do të ta shpërblenin. Po çfarë është në fakt Sevapi? Në esencë, sevapi është dhuratë. Një njeriu, i cili gjëndet në nevojë, ekonomikisht, ose kur ai ka një njei të tijën të sëmurë, i jepen disa të holla ose një dhuratë tjetër, sipas mundësive, pa shpërblim.Autori i sevapit, besohej se do ta merrte shpërblimin nga “shënjtorët”, në forma të ndryshme.

Format e ndryshme të sevapit, të cilat kanë qenë shoqëruese të pandërprera të jetës kalivaçase, janë dëshmi e bujarisë dhe ndjeshmërisë pozitive të fshatarëve të kësaj treve. Një familje që kishte bagëti e bulmet, i jepte fqinjit më të varfër një kusi me dhallë, e cila, në mes, si padashur, kishte një top me gjalpë. Familja që e bënte këtë sevap besonte se pas kësaj, bagëtitë e tufës së tyre do ta shtonin bulmetin. Në mëhallën tonë, në Ahmetaj, Dylba e Bektash Sakos, Samua e Breshan Fejzos, Nefizja e Laze Xhezos, Tajanja e Ahmet Selfos, etj. na jepnin bulmet, falas, neve që nuk kishim bagëti e ishim fukarenj. Kur dikush therte një berr, për nevojat e familjes së tij, ai, veçonte një hise mish e ja çonte komshiut më pak të kamur.
Sevapi që bëhej në ata vite, nuk ngjante fare me sevapin që jepet sot. Lypsarët aktualë, së shumti fëmijë e femra, romë apo të tjerë që rrjedhin nga familje të varfëra, kanë mbushur rrugët e sheshet e qyteteve. Për shkak të fukarallëkut që i ka pllakosur, nderja e dorës prej tyre, deri-diku është e justifikuar, por ndryshimi është thelbësor. Sevapi i dikurshëm buronte nga bujaria e shpirtit të atij që e bënte dhe jepej vullnetarisht; sot, përkundrazi, ai që nder dorën e kërkon lëmoshë, e lyp sevapin. Në një farë mënyre lypsari e imponon sevapin . Ai arrin deri atje sa e kap për xhakete ose e ze për këmbe kalimtarin dhe e detyron atë të japë diçka. Dhe kalimtari, ca nga dëshira e ca nga zori, fut dorën në xhep e nxjerr lëmoshën. Kështu lypsarët e sotëm, jo vetëm nuk të lenë ta shfaqësh lirisht vullnetin por bëhen të bezdisshëm, deri dhe të padurueshëm. Ka dhe një problem tjetër: Pranë lypsarit të mitur ose femër, shpesh vemë re një mashkull, të rritur që i merr atij paratë e mbledhura dhe i përdor për vete ,kryesisht për të siguruar alkool, për vete. Më shkon mendja se këta mund të jenë tutorë, qoftë dhe familjarë të lypsarëve. Në këta raste e keqja është me përmasa më të mëdha.

Me bestytni kemi të bëjmë dhe në rastin kur njerëzit lidhin padrejtësisht të palidhurën e shkojnë drejt përfundimit të gabuar. Po ju paraqes disa raste: dëgjojmë një qen, të lehë, jo siç lehin qentë e zakonshëm por hungërin, si ujk. Hungërima e pazakontë e qenit, në mënyrë të pabazuar e mjaft naive, interpretohet si paralajmërim se diçka e keqe do të ndodhë. Besohet, se në këtë rast, pritet që dikush do të vdesë. Ai ( ajo ) që do të vdesë mund të jetë njeri i familjes, i fisit, ose diçka më tej.
Mirëpo vdekja është fenomen i natyrshëm; dikur, dikush që ka jetuar, edhe do të vdesë. Kur vdekja ndodh, në kohë pas hungërimës së qenit, ata që besojnë në këtë profeci, të kapardisur se u doli fjala, i japin të drejtë vetes e thonë: “Thashë, unë, dhe ja, më doli fjala”.Pavarësisht se nuk ka asgjë të përbashkët mes lehjes së qenit, si ujk dhe ndarjes së njeriut nga jeta.

Në fakt qenin e kanë mbajtur pranë shtëpisë, si kafshë besnike, për të ruajtur jetën dhe gjënë e të zotit të shtëpisë. Mëkot ia atribuojnë qenit një “meritë “ të tillë. Për bestytni bën fjalë dhe rasti kur njerëzit venë re një kaposh shqirak, i cili mbahet në qymec që të njoftojë largimin e natës dhe rënjen e dritës; nuk këndon në agim por ia nis këngës mbasdite. Njerëzit, duke e vrojtuar këtë dukuri, e lidhnin dukurinë, me fije që nuk mund të lidhen dhe besonin se të nesërmen do të binte shi. Pa asnjë njohuri mbi tendencën dhe shkaqet e ndryshimit të motit, njerëz të ndryshëm merrnin përsipër rolin e parashikuesit. Nuk them sinoptikanë apo meteorologë, mbasi, në vitet’50 të shekullit të kaluar, këta terma modernë, nuk kishin mbërritur e nuk kishin zënë vend në zhargonin e kalivaçasve. Prej kësaj historie, në çdo rast e paguante kaposhi shqirak . Në fund të fundit ai e shlyente, me kokën e tij, fajin që kishte bërë , duke ngatërruar orarët e të kënduarit. Fanatikët besonin se kaposhi kishte ndjellë një prapësi.

Njëherazi, njerëzit besonin se, po të këndonte kukumjaçka, qyqja ose kali i qyqes, pranë shtëpisë, në ditët e afërta, domosdo, do të kishte një vdekje.Vdekja parashikohej dhe nëpërmjet vrojtimit të krahërorit të pulës apo shpatullës së berrit. Mbasi ngopeshin, mirë e mirë, me mish, disa njerëz, të veçantë, i atribuonin vetes aftësinë për të parashikuar fatin nëpërmjet vrojtimit të kockave. E keqja ishte se këtë e besonin dhe disa nga ata që ndodheshin rreth tyre.
Në vitet e gjysmës të shekullit të shkuar e më vonë, në Kalivaç shtëpitë ishin pa tavanë. Trarët e shtëpive dukeshin qartë dhe, në qetësi dëgjohej me veshë çdo lëvizje e tyre. Ndodhte që nga lëvizjet e tokës ose nga tkurrja e drurit të trarit, ai kërciste. Kaq mjaftonte që “profetët” të bënin profeci. Ata besonin se po të kërciste trari, mesiguri do të vdiste i zoti i shtëpisë. Vdekje edhe mund të kishte e nga jeta, një ditë mund të largohej edhe i zoti i asaj shtëpie por jo domosdoshmërisht nga kërcitja e trarit.

Barinjtë, kur moti ngrohej e tufa e bagëtive gjallërohej, zinin një shkurre, shtronin sharkun, merrnin fyellin ose cylën në dorë, ia thoshin një avazi dhe u gëzoheshin ndryshimeve që kishin ndodhur. Por, kur ata vinin re se dy dele i hipnin njëra-tjatrës, sikur asnjëra prej tyre të mos ishte mashkull, mendonin se kjo ishte shënjë tersllëku e pritejtë ndodhte diçka e keqe. Prandaj njerës nga delet i pritej koka, si ndjellëse e të keqes. Injëjti interpretim ishte dhe në rastin kur dy dele apo dy desh përplasnin kokat njëri me tjetrin.Një ndodhi e tillë çmohej si keqndjellëse, prandaj, njëra prej tyre duhet të “hante kokën”.Bestytni e pastër kjo.

Interesante ishte sjellja e njerëzve në ditën e dasmës. Le të radhitim disa dukuri, tipike: Krushqit, kur shkonin për të marrë një nuse, në vajtje ndiqnin një udhë kurse në kthim, kalonin në udhë tjetër. Kjo manovër përdorej për ta ruajtur nusen nga “magjia”. Mendohej se dashakeqët i thurnin nuses së re lloj-lloj kurthesh, një nga të cilët ishte “magjia”. Po për këto arsye, disa gra, shtëpia e të cilave ndodhej në udhën nga kalonte nusja me krushq, merrnin në dorë një pasqyrë, të cilën ia drejtonin nuses, në fytyrë.
Qëllimi i këtij veprimi ishte i dyfishtë: Së pari, për të prishur magjinë dhe, së dyti, që nusja, në familjen ku do të shkonte, të ishte “e bardhë”, si pasqyra. Cilido të ishte qëllimi i grave që nxirrnin pasqyrën, besohej se pasqyra ishte shpëtimtare dhe gratë që e nxirrnin atë ishin dashamirëse të çiftit të ri. Në kohën kur nusja hynte në oborrin e shtëpisë të dhëndrrit, familjarët e shtëpisë që e priste i hidhnin mbi kokë oriz, kuleçë të ëmbël,monedha metalike, tek këmba e kalit thyhej një shishe me raki, vjehrra i lyente gishtat me mjaltë e ajo prekte me to parmakun e derës etj.
Nuses, kur hipte në kalë, i vinin përpara një fëmijë të mbarë të seksit mashkull,që të bënte djem. Ose, në natën e parë të fjetjes me burrin, dyshekun ia shtronte çiftit të ri, një djalë i mbarë etj. Këta rite kryheshin mbasi mendohej se ato do të sillnin një martesë fatlume. Padrejtësisht mendohej se nusja e re i përkiste vetëm burrit të saj, prandaj ia mbulonin fytyrën me duvak dhe vetëm burri i ardhshëm kishte të drejtë ta zbulonte atë, kur futej në gjerdek.Vazhdojmë, më tej.

Barinjtë vrojtonin gjatë motin dhe i transmetonin përvojën njëri – tjetrit, nga njëri brez tek tjetri. Këto vrojtime, disa herë kanë çuar në përfundime të dëshiruara, por, përgjithësisht ato kanë qenë të pasakta.Cobanët, të lodhur e të raskapitur nga dimri i vështirë, mezi prisnin të vinte stina e verës e të ngrohej moti. Ata vrojtonin me shumë interes ndryshimet e mundëshme të motit dhe donin të mësonin si do të jetë moti në çdo muaj të vitit e, mundësisht në çdo ditë të tij. Këtë ata kërkonin ta dinin që të merrnin masa t e duhura për të përballuar vështirësitë që shkaktonin ftoma dhe lagështia e dimrit.

Disa barinj të pasionuar pas profesionit të tyre vrojtonin motin, çdo ditë, nga dita e parë e muajit gusht, deri tek dita e dymbëdhjetë e tij. Dhe arsyetimi naiv ishte: Si të bënte moti në ditën e parë, ashtu do të vazhdonte deri në fund të gushtit .Dita e dytë e gushtit, tregonte si do të qe moti në muajin shtator e kështu me radhë, deri në muajin dhjetor. Janë të qarta mungesa e seriozitetit dhe pasaktësia në këto parashikime primitive. Disa të tjerë besonin se po ta nisje një punë kur hëna ishte duke u ritur ( zmadhuar ), ajo do të shkonte mbarë; përkundrazi, po ta nisje atë kur hëna ishte duke u ngrënë ( zvogëluar ), atëherë ishte i vështirë realizimi i tyre. Bazuar në këtë logjikë, në minutat e para të vitit të ri, i zoti i shtëpisë dilte nga shtëpia, merrte një degë të njomë e hynte prap , së bashku me njomishtën. Kështu ai “bënte këmbë” dhe çdo konseguencë do të binte mbi të. Besohej se futja e gjethit të njomë në shtëpi, në ditën e parë të vitit, do të sillte mbarësi.

Disa herë, fatmirësia apo fatkeqësia, në komunitetin e fshatit lidhej padrejtësisht me një person të caktuar. Më së shumti, gjykohej për mangësitë fizike të tij. Po të takoje në rrugë një çalaman, mendohej se rruga dhe puna do të shkonin keq. Absurditet dhe paragjykim i shëmtuar ky. Përse e theksoj këtë? Dihet që një defekt fizik i një njeriu është i dukshëm e nuk mund të fshihet lehtë; shpirti i njeriut; përkundrazi mund të kamuflohet me marifete të ndryshëm e me buzëqeshje të shtirura. Prandaj ka dalë ajo shprehja popullore: ”Mos i shiko gunën, po shikoji punën”.Në çdo rast përparësi merr shpirti i njeriut, qëndrimi dashamirë apo dashakeq i tij.
Në jetën e përditshme, disa njerëz besojnë se njëri apo tjetri ka këmbë apo dorë të mbarë. Kjo logjikë e gabuar vepron dhe sote kësaj dite. Çmohet dobiprurëse nëse kur hyn në shtëpi, në dyqan, në arë, në stan etj. ose kur e nis punën e përbashkët një njeri që njihet si dorëmbarë, puna do të shkojë mbarë. Atij që hidhte draprin e parë, gjatë korrjes së grurit ose atij që priste drunë e parë, kur hidheshin drutë e dasmës, i atribuohej, padrejtësisht mbarësia ose prapësia e veprimtarisë. Nuk martoheshin çiftet, gjatë muajit gusht, mbasi mendohej se martesa e lidhur në këtë muaj, nuk trashëgohej, etj.
Vite më parë, njerëzit e komunitetit kalivaças, si dhe të tjerë përqark, disa dukuri nuk i spjegonin dot dhe, kur i ndeshnin ato, në punë apo në jetë, ngrinin supet dhe vështrimin e hidhnin lart, nga qielli. Së këtejmi lindëte interpretimi i gabuar se: “ Ekeqja, sëmundja, tersllëku, ishin dhuratë nga Zoti”. Pra, injoranca dhe padituria e njerëzve, ishin të pranishëm në çdo rast. Nuk është fjala për disa fanatikë konsekuentë, të bindur, por për më tepër njerëz. E them këtë mbasi, kur një dukuri e caktuar interpretohej në të njëjtën mënyrë, ajo konsiderohej si e mirëqënë.

Në vitet ‘50 të shekullit të kaluar, kur sëmurej një njeri, papritur, ose kur një punë nuk ecte, siç kishte ecur më parë, madje edhe kur prishej ose nuk ecte një mblesëri njerëzit komentonin se “e ka parë syri i keq”. E thënë me pak fjalë, dikush e “ka e ngrënë me sy”. Eshtë i njohur fakti se egziston hipnoza, por në rastin tonë nuk kemi të bëjmë me hipnozë por me një interpretim të gabuar të gjërave.Le të spjegohemi: Ke një xham në dorë, pengohesh dhe e thyen; Lopa nuk të jep qumësht si më parë; pema që më parë prodhonte shumë, papritur thahet; një fëmijë i mbarë e i bukur, papritur sëmuret; ke nisur të ngresh një mur por ai rrëzohet herë pas here; shkon në pyll për të prerë dru e të shket sëpata, pret këmbën; gatuan mirë e gjellët ti kanë pëlqyer, por, papritur, duke gatuar djeg dorën me vaj të nxehtë etj,etj.

Mes këtyre dukurive negative dhe “syrit të keq” që i ka parë nuk ka e nuk mund të ketë lidhje. Lidhja është vetëm në mendjet e çoroditura të atyre që i keqinterpretojnë dukuritë e mësipërme. Besohej se disa njerëz e kishin syrin të keq dhe “të hanin me sy”. Paragjykoheshin sidomos ata që i kishin sytë të bardhë. Më të paragjykuara ishin femrat. Gojët e liga, kur e vinin re dukurinë, deklaronin,”me kompetencë” se: ”po të pa me sy filanka, ta qep; “të shajton”. Pra, të ha me sy. Me mjaft interes është kundërvënja ndaj kësaj dukurie negative. Banorët e Kalivaçit të Tepelenës kanë ditur ti kundërvihen edhe kësaj të keqeje të madhe.  Mendohej se disa burra e gra, kishin si dhuratë nga Zoti fuqinë mbinjerëzore për ta prishur syrin e keq e për të vendosur ekuilibrin e prishur. Ata që largonin e prishnin “syrin e keq”, në Kalivaç quheshin “Yshtarë”. Ata mund të ishin të seksit mashkull ose të seksit femër.Të tillë ishin: Bena e Tefik Medin Sulaj, Sadoja e Hysen Mahmut Alidervishaj,Nurishaja e Kalo Qazo Ramaj, Zonja e Xhevit Malko Nelaj, Yzemeja e Rexhep Abedin Malaj, Tajanja e Ahmet Selfo Zenelaj, Naileja e Ago Manxharit, Hasiko Durkja etj. Kishte dhe burra yshtarë si Hasim Mehmet Nelaj, Fejzo Ahmet Pashaj etj. Disa “yshtarë” kishin fuqi universale; të yshturit e tyre kishte fuqi për të larguar syrin e keq dhe për të çuar në vend mishin e këputur. Disa të tjerë e kishin fuqinë vetëm për të prishur “syrin e keq”. Bebeja e Dajlan Xheladinit dhe Tajanja e Ahmet Selfos, njiheshin si specialiste, vetëm për të prishur syrin e keq.

Më ka rastisur të vrojtoj proçedurën e të yshturit. Njerën nga yshtaret më në zë të fshatit e kisha në shtëpi. Nëna ime, Zonja e Madhe e Binajve (kështu njihej ajo në Kalivaç), pretendonte se kishte fuqinë për të larguar syrin e keq dhe për të çuar mishin e këputur, në vend. Preparatet që përdorte ajo, për shërimin e të sëmurëve ishin fare të thjeshta. Merrte nga fshesa, me të cilën fshinte shtëpinë, disa fije, merrte dhe disa kokrra kripë të zezë, të cilat i hidhte në prushin e vatrës. Kripa e gjellës (NACL), kur binte në kontakt me temperaturën e prushit të vatrës, shkrinte duke bërë një lloj kërcitje. Yshtarja, i përvishte “viktimës” njërën mëngë, deri sipër bërrylit dhe niste e maste atë, me formaçkë ( hapësira mes gishtit tregues dhe gishtit të madh, të shtrirë ). Duke matur, ngadalë, yshtarja diçka pëshpëriste, nën zë, që mos ta kuptonte njeri.

Në ndonjë rast kam mundur të kap me vështirësi disa fjalë nga formula magjike që shëronte njerëzit. Kur pretendohej se “viktima” kishte rënë pre e syrit të keq, yshtarja pëshpëriste nëper dhembë:”Në qoftë burrë, i plaçin koqet; në qoftë grua, i plaçin gjinjtë”! Mallëkimi i drejtohej atij që kishte ngrënë me sy “viktimën “ tonë. Kur, gjatë matjes që bënte yshtarja, me formaçkë krahun e “viktimës”, i hapej goja e i dilnin lotë, nga sytë; “dyshimi “ vertetohej; syri i keq kishte bërë dëm dhe shkaku i fatkeqësisë ishte gjetur. Atëherë yshtarja bërtiste: “sy, sy, plastë syri i keq”! “Viktimës “i fuste në gojë pak kripë, nga ajo që hodhi në zjarr, pështynte disa herë, pa stërkla, në një drejtim, nga ta gjykonte atë dhe pretendohej se “e keqja “ ishte shporrur e “viktima “ kishte shpëtuar. Këtu “magjia” çudibërëse kishte prfunduar dhe besohej se, tash e tutje çdo gjë do të shkonte përsëmbari.

Hasim Mehmeti, njëri nga burrat yshtarë të fshatit, nuk dëgjonte mirë nga veshët. Fjalët e “formulës magjike “, të cilat ai duhet ti pëshpëriste me zë të ulët, i citonte me tone të ngritur. E dëgjonin ata që ndodheshia aty pranë dhe qeshnin. Kështu ai dekonspironte formulën magjike e cila, nuk mbetej më “ sekret” dhe “pronë” e tij.
Shpërblimi për yshtaren ishte fare modest. Për një të prishur të “syrit të keq”, nëna ime merrte si shpërblim një kokërr vezë. Kaq merrnin dhe yshtaret e tjera. Pavarësisht se fjalën konkurencë, ato gra të mira nuk e dinin ç’ishte, në praktikë e aplikonin. Thamë diçka për specializimin e yshtarëve. Nuk është fjala për ndonjë kurs por për profilizimin e tyre. Disa kishin fuqi universale e mund të vepronin në çdo variant,( për t prishur syrin e keq, për të shpurë mishin në vend, për të prishur magjinë etj.), disa të tjerë e kishin fuqi të kufizuar. Abibja e Axhem Tefikut, nga Hysodosajt, psh, e kishte fuqinë vetëm për të çuar mishtë e këputur, në vend. Tajanja e Ahmet Selfos, kish fuqi të mbinatyrshme, për të prishur syrin e keq etj.
Të yshturit “për mish”, në fakt ishte një masazh, i thjeshtë, pa ndonjë specializim të posaçëm. Njeriu që kishte ndjerë një kapërcim muskuli, ose një zgjatje të tij, të shoqëruar nga dhimbje të forta po të lëvizte, ishte i detyruar të paraqitej në shtëpinë e një yshtari të njohur për ta bërë këtë rit. Yshtari, mbasi kërkonte nga “pacienti” i tij të zbulonte e të tregonte vendin ku ndiente dhimbje, niste nga fërkimi e nga matja. Matjen e bënte me formaçkë, jo me pëllëmbë dhe “formulën “e shqiptonte me zë të ulët. Në rastin kur gjatë fërkimit e” këndimit “yshtarit i hapej goja , kjo do të thoshte se “pacienti” kishte këputur mish. Këtë rit, “pacienti”, ishte i detyruar ta përsëriste tri ditë me radhë. Shpërblimi i yshtarit, për çdo “seancë” ishte një kokërr vezë. Atë e paguante fatkeqi. Zakonisht shpërblimi ishte në natyrë. Kam mundur të fiksoj një togfjalësh nga formula magjike e yshtarëve për mish. “ Mishtë; në vend”! ishte formula çudibërëse. Fjalët e formulës mbaheshin “sekret”. Yshtarët nuk e tregonin atë. Ndoshta ata kishin bërë dhe ndonjë betim, të cilin kishin frikë ta përhapnin, nga frika e ndëshkimit të Perëndive. Yshtari, me sa duket, me intuitë dhe ne përvojën e njohjes së anatomisë të trupit të njeriut, bënte fërkimin e muskulit që dhimbte. Pas tri seancave masazhi, pacientit i rekomandohej nga yshtari, një rit tjetër interesant. Ai duhej të matej tek dera e nevojtores, me krahë të hapur, shtatë ditë me radhë. Besohej se, me gjithë yshtjen, mishtë e këputur do të shkonte në vend pas aq ditësh sa vjeç ishte “pacienti”.

Në çështjen e të yshturit kishte dhe një enigmë tjetër.”Profesioni “ në fjalë ishte i trashëgueshëm. Ai kalonte “stafetë”, nga nëna tek e bija, nga gjyshja tek mbesa, nga babai tek djali etj. Nuk di raste në të cilët “stafeta” të mos jetë transmetuar e të ketë humbur. Interesant ishte mënyra e delegimit të këtij profesioni çudibërës. Deleguesi, si rregull, ja jepte “profesionin” atij që donte më tepër dhe atij që besonte më tepër. Gjithsesi, ai që do të merrte stafetën e të yshturit, kërkohej të ishte pinjoll i familjes të yshtarit , në vijë të drejtë. Rrallë, shumë rrallë ka ndodhur kur formula magjike i ka kaluar një njeriu që nuk ishte në lidhje gjaku me yshtarin e njohur. Pra “specialiteti” i yshtjes ishte një lloj monopoli. Ai nuk dilte jashtë lidhjeve të gjakut.
Magjia është mistikë e pastër. Ndoshta me magjinë dhe me magjistricat shënohet një nga pikat kulmore të misticizmit në Kalivaç të Tepelenës. Misticizmi, ashtu si bestytnitë ka në themel paditurinë dhe frikën e ushqehet nga i njëjti burim.Të dyja dukuritë janë përfytyrime e interpretime të deformuara të realitetit konkret. Pra, në këta raste, ndeshemi me diçka të padukshme, virtuale, e cila është pjellë e një fantazie të sëmurë të bartësit. Në të mirë të këtij argumenti qendron dhe fakti se bartësit e tyre mund të kthjellohen e të “shërohen”, pa mjekim me anën e medikamenteve të ndryshëm e pa ndërhyrje me metoda kirurgjikale por vetëm me një të yshtur e me një të” kënduar”. Pra me ndihmën e psikoterrapisë.
Në jetën komunitare të kalivaçasve, janë dukur mjaft raste e ndodhi të ngjashme . Po ç’është në fakt Magjia”? Në trevën tonë, besohej se disa njerëz, të njohure në mjaft raste të imagjinuar, kishin fuqi të mbinatyrshme e mund të ndryshonin rrjedhën e ngjarjeve në jetën e të tjerëve. Ata, sipas besimtarëve, ishin në gjendje të bënin dëm e të shkaktonin fatkeqësi tek të tjerët. Nuk mungonin dhe dyshimet në identitetin e magjistarit. Gjithsesi , kjo ishte një hamendje , e pabazuar. Besohej se objekt i “magjisë” ishte kryesisht shëndeti dhe mbarëvajtja e punëve. Në opinion sundonte mendimi se autori i “magjisë” ishte”me shpirt të keq”.

Komentet që bëheshin për këtë çështje ishin, në të shumtën e herës – dashakeqe. Disa mendonin se “magjistari”kishte aq fuqi sa mund të ndërhynte edhe në çështjet më intime në raportet mes njerëzve. Kur dy të sapomartuar i qendronin larg njëri-tjetrit, dmth burri nuk bëhej për burrë e nusja nuk ia varte burrit të saj, ndodhia, merrte komente nga më të çuditshmit.
Sundues ishte mendimi se çiftin e kishin lidhur; se dikush u kishte bërë “magji “ atyre e nuk mund ta kryenin atë marrëdhënie për të cilën kishin ëndërruar gjatë. Pra, mendohej se dikush, për inat, hakmerrej në këtë mënyrë. Se ç’farë lidhje ka akti seksual mes dy të rinjve me “lidhjen “ me magji, nuk është e vështirë të kuptohet. Le ti referohemi një shfaqje tjetër të kësaj natyre: Një vajzë ose një djalë, në moshën e pubertitetit, pëson transformime interesante dhe të dukshme në fizikun dhe psikikën e tij. Ndodhte që ndryshimet cilësore shoqëroheshin me çrregullime psikike e shpërthime të individit. Madje dhe me konvulsione e shpërthime të karakterit epileptik. Nga njerëzit, ndryshimet e rritjes dhe të pjekjes seksuale të të rinjve paragjykoheshin si “magji “, sikur ata i kishin “lidhur”, për tu bërë keq. Deri aty shkonte kjo dukuri negative sa mendohej se, edhe kur deleve u paksohej qumështi, edhe kur nusja e re nuk donte të qendronte më tek burri por tentonte ta braktiste atë fshehurazi, komentohej se këta ishin nën efektin e “magjisë” dhe se ajo që isht e lidhur, duhej zgjidhur.

Familjarët dhe të afërmit e atij që ishte nën efektin e “magjisë” e i rrethuar nga xhindet, bënin përpjekje për ta zgjidhur “magjinë”. Nisnin dërgatat në drejtime të ndryshme. Takseshin e dërgoheshin kurbanë në vendet “e shënjtë”. Si vende të tillë çmoheshin: Baba Dëro Dorëza, Baba Dëro Fusha, Baba Zoto Fusha, Çirakët e Koshtanit, Kurora e Malit, Abaz Ali Tomorri, Teqeja e Agarajt, në Çorrush etj. Përveç kurbanëve, në këto vende “të shenjtë”, dërgoheshin dhe dhurata të ndryshme. Ka ndodhur dhe ndonjë rats kur, si dhuratë janë taksur një ose më tepër rrënjë ullinj, një ngastër tokë, etj.

Hera herës ndeshim dhe raste, kur “i lidhuri” dërgohej të flinte në vendin e shënjtë disa netë e atje “shërohej”. Por nuk mund të mos përmendim dhe raste sporadike kur është shpërdoruar besimi i njerëzve naivë, në fuqinë e vendit të “shënjtë”, nga klerikë të veçantë. Baba A. Koburja psh e la shtatzënë një vajzë që u strehua në Teqen ku ai shërbente, për ti larguar xhindet që e kishin pushtuar.
Ishin vetë fshatarët (besimtarë) që përhapnin opinione se ky apo ai “shënjtor”, të shëron dhe, siç thuhej rëndom : “bën ferk” dmth ka fuqi të mbinatyrëshme. Me shpërndarjen e xhindeve lidhej dhe riti i lashtë kur krushqit, para se të niseshin së bashku me nusen, për në shtëpinë e dhëndrrit, shtinin me pushkë, disa herë, në ajër. Ky veprim nuk kishte të bënte vetëm me të bërit zhurmë e për tu treguar krenarë, por , më tepër për të larguar xhindet, e për të pastruar rrugën nga do të kalonte nusja. Kam parë me sy një fshatar, i cili po shtinte me dyfek në drejtim të hënës. E vështroja e habitesha. Bluaja në mendje lloj-lloj variantesh, mbi domethënien e këtij veprimi. Siç thoshte ai, duke bërë këtë veprim do të korrigjonte devijimin që kishte hëna.

Sikundër besohej në “bërjen e magjisë”, besohej dhe në mundësinë e prishjes së saj. Prishjen e “magjisë”e merrnin përsipër disa gra me ngjyrë, të cilave fshatarët e trevës tonë u thoshin arixhofka. Ato, duke u endur nëpër fshatin tonë, i cili shtrihet buzë lumit të Vjosës, piketonin, me zgjuarsi banorët që kishin probleme të tillë dhe, fshehur nga opinioni i fshatit, shkonin në shtëpinë e fakirit (viktimës), mashtronin sa e si të mundnin, merrnin ca para ose sende me vlerë dhe largoheshin, duke e siguruar “viktimën “e tyre se “magjinë e kishin zgjidhur”.
Në disa raste, zgjidhjen e “magjisë “e merrte përsipër ndonjë klerik, i cili shërbente në vende “të shënjtë” të trevës. Ai, shkruante në një letër, gjoja në Arabisht, disa zhgarravina të pakuptueshme nga “klienti “ i tij, e paloste atë në formë trekëndëshi dhe ia jepte familjarit për ta varur në qafë. Kjo krijimtari e “ekspertit “fetar e cila quhej”dua”, mbahej e varur në qafë, deri sa “i sëmuri “ të shërohej e xhindet të largoheshin. Duatë i mbanin të varura në qafë ose në ballë edhe kafshët, kur mendohej se u ishte bërë” magji”.
Në Kalivaç, por jo vetëm, besohej se “magjinë”e kishte bërë një grua ose një burrë, më së shumti për inat. Autori i “magjisë”, në përfytyrimin e njerëzve ishte analog me shtrigën apo me shtriganin dhe komentohej se motivi i autorit të “magjisë” ishte inati, hakmarrja. Magjistari synonte që “viktima”e tij të vuante, fizikisht dhe mendërisht. Njëherazi besohej se autori i “magjisë” ishte i aftë për ta zgjidhur “veprën“e tij. Prandaj, ata që ishin të etiketuar( mbi bazën e dyshimeve) si “magjistarë”, trajtoheshin nga pozitat e të privilegjuarit prej familjeve afër me ta. Atyre u çoheshin dhurata të ndryshme, me vend e pa vend, i ftonin në gostira e gëzime familjare edhe kur nuk u takonte, u buzëqeshnin ëmbël e nuk ua prishnin qejfin kurrë etj. Me një fjalë, atyre që dyshoheshin si “magjistarë”, u bënin privilegje, edhe kur nuk e meritonin. Si “magjistarë”, në Kalivaç, paragjykoheshin jo vetëm individë të caktuar por dhe familje të ndryshme.

Në raste të veçantë, për të prishur “magjinë”, nuk shkonte i sëmuri, fizikisht, në vendet e shënjtë por dërgoheshin atje tesha të tij. Teshat liheshin atje disa ditë, aq sa gjykohej e mjaftueshme që të largoheshin “xhindet”. Me përvojën e tyre, fshatarët e komunitetit kalivaças kishin dhe mënyrën e verifikimit të vërtetësisë, nëse dikush bënte “magji “, apo ia kishin atribuar kot këtë gjë. Kur i dyshuari si magjistar ndahej nga jeta, fshatarët, të shtyrë nga kurioziteti interesoheshin të dinin nëse, në kohën “e shpirtit”, kish vuajtur apo jo. Dhe kur vertetohej se kishte vuajtur thoshin:“Zotat morën hak për prapësitë që ka bërë shtriga (shtrigu)”.
Mistiçizmi shfaqej dukshëm e frikshëm në rastet kur keqdashës të ndryshëm përhapnin fjalë se dikush, pas ndarjes nga jeta, është ringjallur, në formën e “lugatit ose të kukudhit”. Besohej se lugati ishte shpirti i të vdekurit, të cilit i kishte mbetur diçka peng( pa u realizuar) nga jeta, që shëtiste nëpër fshat, më tepër natën duke lënë një gjurmë flake pas, e ngjashme me flakën që le pas një meteor, duke rënë por në përmasa më të vgola.Kukudhi përfytyrohej po i atillë, por ai lëvizte pa flakë.

Në vitet ‘50 të shekullit të njëzetë, kur në Kalivaç ndërroi jetë një grua e moshuar, për shkaqe që nuk u bënë të ditur asnjëherë, ( zakonisht deklarohej se i ra damllaja e me kaq , historia mbyllej) gojët e liga përhapën opinionin se ajo u ngjall “lugat”. Dikush tha se “ e kishte parë me sy, kur doli nga varri; një tjetër pretendonte se e kishte parë të veshur me të bardha, tek lëvizte natën nëpër mëhallë ; një i tretë deklaroi se e kishte parë tek gjuante me gurë mbi çatinë e shtëpisë ku dha shpirt etj.
Po të tentojmë ti futemi pak analizës, nuk është e vështirë të arrijmë në përfundimin se njerëzit, në atë kohë, nuk arrinin të kuptonin se kockat e të vdekurit, kur bien në kontakt me oksigjenin e ajrit, si rezultat i fosforit që përmbajnë, lëshojnë dritë. Mund të jetë dhe çështje iluzioniste.I hapën varrin të ndjerës, madje i dogjën dhe kockat, në vend që ti linin të preheshin në qetësi, por “lugatin”nuk e gjetën. Opinioni u qetësua disi por njerëzit nuk u sqaruan plotësisht. Enigma vazhdoi, gjatë. Frika nga “lugati” vazhdoi edhe për një farë kohe. Nga kjo frikë e nga tmerri që mbolli ngjarja përfituan vjedhësit dhe ndonjë mashkull bredharak.

Pa u futur në kompetencat e psikologut apo të psikiatrit, për të deshifruar një bestytni interesante, mes urinimit, të një qeni, rënies mbi sup tëglasës të një zogu, apo të një gjethi dhe fatit që pason jetën e atij njeriu. Di të them se nuk ka asnjë lidhje mes urinimit të një qeni, pranë një objekti, lëshimit të glasës të një zogu mbi sup ose rënjes së një gjethi, me fatin. Ashtu mund të thuhet se është pa bazë kur lidhet futja e një fluture në shtëpi me ardhjen e shpirtit të një njeriu të dashur që është ndarë nga jeta, ose futja e një harabeli në shtëpi, me ardhjen e fatit etj. Kështu, pa lidhje është dhe bestytnia se po të kesh dy kurora floku, në kokë, do të martohesh dy herë. Ose pretendimi se po të doli në rrugë një mace e zezë, zi do ta kesh udhëtimin.

Dikush ka pretenduar e ngul këmbë se ka aftësinë të shpjegojë e të parashikojë ëndrrat. Këta ( këto), duke u përpjekur ti japin rëndësi vetes, pretendon vlera që nuk i ka. Misticizmi në spjegimin e ëndrrave lidhet drejtpërdrejt me paditurinë. Besohej se, po të shikosh në ëndërr sikur po jep ose po merr para, në të ardhmen do të grindesh me dikë. Kur shikon një ëndërr sikur shkel në të pëgërë, patjetër që do të marrësh para; po të veshësh, në ëndërr rroba të vjetra ose të futesh në ujë, të urbulltm me siguri do të sëmuresh. Ndonjë të keqe sjell dhe ëndrra e frikshme se po pret flokët etj. Me kohë, në mentalitetin e kalivaçasve ishte kultivuar ideja që justifikonte këto mentalitete se :”ëndrra e frikshme, del hair”.
Mistiçizmi, në të shumtën e rasteve është kultivuar, nga prindërit, tek fëmijët, qysh në vegjëlinë e tyre. Prindër të pashkolluar, e më pak të zgjuar, për ti argëtuar fëmijët e tyre, u tregonin përralla të frikshme. Personazhet kryesorë të këtyre përrallave ishin misteriozë si Huxhi, i cili personifikonte të fortin; Ezhdërhaja dhe Kuçedra, si personifikim i së keqes; Shtriga, e frikshme dhe zemërligë etj. Fëmijët, mezi pritnin fundin e përrallës, kur të shfaqej qerosi ose djali i vogël i shtëpisë, si shpëtimtarë të situatës. Sidoqoftë, e keqja e kishte bërë punën; ajo zinte më shpejt vend në botën e fëmijëve.
Parë në ditët tona, jeta e kalivaçasve, është ndryshuar; niveli arsimor e kulturor i njerëzve është rritur, mënyra e jetesës ka pësuar ndryshime cilësore, emigracioni masiv ka bërë të vetën, fenomenet e natyrës dhe jeta e shoqërisë konceptohen e interpretohen më saktë etj.Kësisoj misticizmi dhe bestytnitë, gradualisht po u lëshojnë terren një jete më të shëndetshme e një bote më të pasur edhe tek komuniteti kalivaças.Zhvillimi e ka gjetur udhën, si ai uji që zbret nga lartësitë dhe penetron nëpër hapësirat boshe.

Në Tiranë, më 25 shkurt 2012. Punoi Niazi Nelaj